Giận nhất là thiên hạ nghe theo Rousseau, cho rằng tai nạn ở Lisbonne là
do loài người tự gây ra; vì không sống giữa thiên nhiên, đi chui rút trong
các thành thị nghẹt thở, mới đến nỗi chết cả đống như vậy; rồi lại giễu ông
là bi quan một cách vô lý. Ông phát điên lên, vung ra “thứ vũ khí ghê gớm
nhất mà loài người chưa bao giờ dùng tới, tức giọng mỉa mai của Voltaire”.
Trong ba ngày ông viết xong truyện Candide (Ngây thơ) (1759), tác phẩm
có giá trị nhất của ông. Anatole France bảo: “Dưới ngón tay của Voltaire,
ngọn bút chạy và cười”. Nhưng trong nụ cười của Voltaire người ta thấy
một giọng buồn chán, chua xót. Truyện không dùng phép tả cảnh, chỉ xem
tự sự và đàm thoại. Động tác biến chuyển rất nhanh.
Candide – nhân vật chính trong truyện – là môn đệ của Pangloss, một triết
gia trong phái lạc quan chủ trương rằng cái gì cũng tuyệt hảo trong cái thế
giới tuyệt hảo, tức thế giới chúng ta. Candide tin thuyết đó lắm, nhưng lại
mê nàng Cunégonde nên bị chủ đuổi và quảng đời gian truân của chàng bắt
đầu từ đó. Thôi thì đủ cả, không thiếu một tai nạn nào. Bị cưỡng bức nhập
ngũ, suýt bị bắn vì đào ngũ. Chiến tranh tàn phá hết. Mất tin tức người yêu,
gặp thầy là Pangloss. Hai thầy trò bỏ xứ Westphalie để qua Lisbonne. Giữa
đường bị dông tố, đấm tàu. Thoát chết, tới Lisbonne nhằm lúc châu thành
đó bị nạn động đất. Rồi bị giam cầm, tra khảo. Tình cờ gặp được người yêu
lúc đó đương ở với một người Do Thái. Giết người Do Thái rồi hai vợ
chồng dắt nhau qua châu Mỹ, tới Buenos Ayres, phiêu bạt từ Buenos Ayres
tới Paraguay, sau đó thoát chết ở Eldorado, một xứ bạc vàng châu báu
rất nhiều mà dân thì hiền lương, vui vẻ, không bài kích ngoại đạo. Chàng
rời Eldorado với một đoàn cừu chở rất nhiều bảo vật nhưng dọc đường bị
lường gạt, cướp bóc hết. Vượt biển qua Pháp, lại bị đủ các hạng người
lường gạt nữa. Qua Anh, qua Ý, lại thăm một nhà quý phái chán đời, dự
tiệc với sáu ông vua mất ngôi. Sau cùng Candide tới Constantinople, gặp
lại được Pangloss và nàng Cunégonde lúc này đã già nua, xấu xí, bệnh tật.
Cả ba nghèo xác, sống chung với nhau, an phận làm vườn.
Voltaire tả đủ nỗi khổ của nhân loại: bệnh tật, chiến tranh, tàn sát, nô lệ,
