Năm 1765, một cậu thanh niên mười chín tuổi cũng bị vu oan rồi bị tra tấn,
bị chặt đầu, còn thây thì ném vào một đống lửa, giữa đám đông. Trong túi
chàng đó có một cuốn Tự điển triết lý của Voltaire.
Lần này thì Voltaire không còn mỉa mai, giễu cợt nữa. Ông viết cho
D’Alembert: “Không còn là lúc giỡn nữa; những lời nói đùa không hợp với
những cuộc tàn sát”. Bất bình vì những cảnh bất công đó, ông thành một
nhà hoạt động, tận lực tấn công, phất ngọn cờ Tẩy uế. Ông hô hào bạn bè,
môn đồ xa gần tiếp tay ông. Triều đình hơi núng vì ta nên nhớ rằng tiếng
tăm Voltaire đã vang khắp châu Âu, phải nhờ bà Pompadour nói giùm cho
ông dịu xuống. Ông không dịu, lại còn tấn công mạnh hơn, cuối bức thư
nào ông cũng ký bằng khẩu hiệu Tẩy uế. Ông cho xuất bản cuốn Bàn về
đức bao dung, trong đó có đoạn “Quyền của nhân loại trong bất kỳ trường
hợp nào chỉ có thể xây dựng trên quyền tự nhiên”, mà quy tắc quan trọng,
quy tắc phổ biến của cái quyền đó là “Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân”. Theo
quy tắc ấy thì không có lý gì một người có thể bảo một người khác: “Mày
phải tin điều tao tin, dù mày không tin được thì cũng phải tin, nếu không thì
mày phải chết”
Rồi từ “xưởng” Ferney, từ kinh đô Ferney, ông tung ra không biết bao
nhiêu bài thuộc đủ loại: phê bình, cảo luận, thơ, truyện ngắn, ngụ ngôn, văn
đàm thoại, văn phúng thích… ký tên Voltaire và hàng chục biệt hiệu khác.
Bài nào cũng sáng sủa, linh động, nồng nhiệt. Đây là một đoạn trong một
bức thư của ông:
“Tôi biết rằng cuồng tín chống với triết lý hăng hái tới bực nào. Triết lý có
hai đứa con mà cuồng tín muốn giết như Calas, hai đứa con đó là Sự thực
và lòng Bao dung; còn triết lý chỉ muốn hạ những đứa con của cuồng tín là
Sự nói dối và Sự ngược đãi”.
Chưa bao giờ mà sức một người làm nổi một công việc tuyên truyền mạnh
mẽ như vậy. Cả châu Âu kính phục tinh thần của ông già 72 tuổi, bệnh tật,
