cùng. Các môn đồ đứng quanh, tan nát lòng, khóc than thảm thiết còn
Criton thì vuốt mặt và vuốt miệng cho thầy.
2.- Cho đến bây giờ, các triết gia đều đồng ý là trong lịch sử nhân loại,
sau cái chết của Đức Giêsu, không có cái chết nào can đảm, vĩ đại bằng cái
chết của Socrate. Trong cuốn Phédon, Platon nói với Echécrate rằng trong
thời đại ông, Socrate là người đạo đức nhứt, thông minh nhứt và cũng
cương trực nhứt. Tại vì Nietzsche đề cao thuyết siêu nhân theo kiểu tôn thờ
sức mạnh quá lố nên chê Socrate là người không có" bản năng sống" coi cái
chết như một lý trí thuần túy. Theo Nietzsche thì Socrate là một" Quái vật".
Trái lại Kant thì tôn thờ Socrate như" lý tưởng của lý trí". Hégel thủy tổ của
biện chứng pháp xác nhận Socrate là" triết gia chân chính", là" Anh hùng
của nhân loại". Ai cũng công nhận là Socrate sống và thực hiện những điều
ông dạy. Nếu ai sống đúng đạo làm người được gọi là thánh thì Socrate là
thánh nhân trăm phần trăm. Theo sự mô tả của Platon hay Xénophon thì
Socrate rất xấu trai, tướng thô kệch như con bò mộng, mũi xệp, mắt bành
ra, dáng cục mịch. Song nếu bề ngoài Socrate xấu xí bao nhiêu thì tâm hồn
ông tốt đẹp và trí óc ông minh mẫn bấy nhiêu. Trọn đời ông chống đối bọn
ngụy biện phá hoại dân tộc, ông chống chính quyền ngu si thời ông bảo
rằng ông đầu độc thanh niên. Ông tỏ ra là công dân gương mẫu: khi bị cầm
tù, được đồ đệ là Criton tổ chức vượt ngục mà ông từ chối. Ông thương
mến môn sinh hết lòng hết dạ, dạy dỗ họ, xử đối với họ như cha con. Đời
sống của ông là bài học cho các đồ đệ của ông. Ông sống đơn giản, thường
chỉ mặc chiếc áo choàng vải thô, đi chân không, lê gót khắp thành phố Nhã-
Điền. Tiêu ngữ"Bạn hãy biết bạn" khắc ở đền Delphes tương truyền là của
Chilon, ông lấy làm châm ngôn cho đời sống của chính mình và của các
môn sinh. Cũng như thân phụ ông là điêu khắc gia Sophrôniskos, ông điêu
khắc tâm hồn Platon và các môn đồ khác thành tác phẩm"nên người". Cũng
như thân mẫu ông là nữ hộ sản Phainaretê, ông áp dụng phương pháp đỡ đẻ
tư tưởng gọi là khích biện pháp để dạy học và chiến thắng ngụy biện. Học
trò của ông triền miên học ở ông đức tự chủ và tâm tính điều hòa. Ông vốn
là người có tính khí nóng nẩy thô bạo. Nhưng ông luôn khắc chế tính khí
