có người bị quân kháng chiến bắt làm tù binh trên đường hành quân. Có
người tử trận như anh Phạm Chính Trực ở đồn La Tiến – Hưng Yên, gia
đình mang xác về Hà Nội. Đoàn Học sinh kháng chiến vận động bạn bè đi
phúng viếng và đưa đám tang đông lắm. Qua đó tố cáo nhà cầm quyền đẩy
học sinh vào chỗ chết. Nhưng lại có tiếng nói phản bác: Ai giết bạn của
chúng ta? Trong bối cảnh ấy, nhận ra điều chân – giả không dễ chút nào.
Chiến sự diễn biến rất nhanh. Sau chiến thắng Tây Bắc tiếp đến chiến
thắng Điện Biên Phủ và quân kháng chiến ào ạt tiến về giải phóng đồng
bằng Bắc bộ. Hiệp định Genève với quy định hai vùng tập kết đóng quân.
Tâm trạng của số đông anh em sỹ quan thấy thân phận mình như người lỡ
bước qua cầu rút ván không dám ở lại miền Bắc nữa. Vào miền Nam, đa
phần xin giải ngũ, người có khả năng qua Pháp học, còn lại đi học các
ngành nghề hoặc làm viên chức, thương nhân. Do một số chính sách cực
đoan trong Cải cách ruộng đất cũng như trong hòan cảnh kháng chiến nặng
lo về quân sự, một số trí thức “thất nghiệp” bị rẻ rúng coi thường đã bỏ về
thành, lại bị kích động tinh thần gây tâm lý hoang mang bất mãn, không
loại trừ sự đố kỵ về quan điểm sở thích cá nhân, một bộ phận có thái độ
quay lưng đối kháng với chính quyền cách mạng. Số này có vai trò khá
quan trọng trong cơ cấu quân đội và chính quyền Sài Gòn suốt hai mươi
năm sau đó như Nguyễn Cao Kỳ, Lê Nguyên Khang, Nguyễn Bảo Trị, Phó
Quốc Trụ, Phan Phụng Tiên…
Số anh em một lòng hướng về kháng chiến đã thừa dịp phản chiến
chạy ra hậu phương hoặc mau chóng liên hệ với cách mạng. Một số ít được
ta cài vào tiếp tục đi Nam. Một số được đón ra Thường Tín học tập và ở lại
miền Bắc. Anh em mau chóng hòa nhập lại với đời thường, vui vẻ học tập,
làm ăn lương thiện. Điều đáng buồn là mấy năm sau đó, số anh em này gặp
nhiều điêu đứng lao đao vì cái qúa khứ khó thanh minh giải thích của mình
cùng với cái nhìn qúa khắt khe định kiến của chính quyền với những người
ở lại. Là một cán bộ phong trào hiểu biết xuất xứ hòan cảnh xã hội và hòan
cảnh riêng tư của bạn bè, tôi đã giãi bày thanh minh cho một số anh em
thoát được nghịch cảnh éo le.
