Còn những bài án thì có giá trị của lối văn trào-phúng. Văn dễ-hiểu và
ý ngộ-nghĩnh khi chế-diễu những viên quan hèn-nhát. Nhưng khi khen-ngợi
Hoàng-Diệu thì giọng văn lại hồn-hậu và cảm-động.
Dẫu bằng lối nào, các bài văn này đều là văn của kẻ đương-thời, viết ra
dưới cảm-xúc trực-tiếp, theo sự nghe thấy hằng ngày. Ta chớ cho đó là
những sử-liệu tuyệt-đối đúng. Nhưng nó có giá-trị, vì nó lưu lại dư-luận
đương thời. Ta cũng đừng coi những lời phê-bình trong các bài văn là đúng
hẳn, và cũng không nên quan-tâm đến những tiếng gay-gắt khi các tác-giả
nói đến những người họ oán hay ghét. Đó là thường tình mà thôi.
Chúng tôi đã dùng những bản của Trương-Vĩnh-Ký sao bằng quốc ngữ
vào khoảng 1884, nghĩa là gần áp sau khi xẩy ra việc đánh Hà-nội lần thứ
hai. Nhưng kẻ đọc lại cho Trương-Vĩnh-Ký chép, đã tự chữa đi một vài câu
mà họ sợ làm mất lòng người Pháp, cho nên nó khác hẳn những câu mà nay
còn có người chép hay nhớ. Sau này chúng tôi gọi bản ấy là nguyên-bản. Về
bài ca thứ nhì, thì tôi còn có ba bản nôm chép tay khác, nó bổ-khuyết cho
bản của Trương-Vĩnh-Ký. Chúng tôi mong rằng nếu độc-giả nào còn có bản
sao cũ khác, thì cho biết để cải-chính hay bổ-khuyết (xem phụ biên số 4).
4. KẾT LUẬN
Đọc xong mấy bài văn sau này, chúng ta thấy rõ những duyên-cớ làm
nước ta đã bị mất.
Những kẻ cầm quyền ở trên thì không biết lo xa, lúc lâm nguy mới tìm
cách chữa, mà tìm-cách lại vụng-về. Những kẻ thừa-hành thì vô-tài, không
biết tổ-chức cả đại-thể, mà chỉ lo giải-quyết những vấn-đề con-con, lúc lâm-
sự thì hoàn-toàn ươn-hèn hay gian-trá. Trong cái xã-hội lấy kẻ sĩ cầm đầu,
những kẻ ấy thật đã không có một tư-cách gì xử biến. Cũng may có một vài
người, như Nguyễn-Tri-Phương và Hoàng-Diệu, còn cứu-vãn ít-nhiều danh-
dự cho bọn sĩ-phu. Chẳng trách gì mà kẻ làm các bài này ca-tụng các vị ấy,
mà thóa-mạ bọn kia.
