ràng trên, so với sách Đại-Nam Thật-lục và so với chính lời của Henri
Rivière trình về Pháp (xem bài sau), thì chép thế là sai.
Hoặc giả những bản biểu quả thật chép sai như vậy, thì chắc-chắn rằng
không phải Hoàng-Diệu viết ra, vì không lẽ gì mà ông vẫn tỉnh-táo viết được
bài văn tứ-lục, mà quên việc mới xẩy ra lúc buổi sáng ngày.
Hoặc-giả những bản biểu có thật, nhưng do một người nào đã sao lầm
từ trước. Sự lầm ấy có thể xẩy ra như sau : Nguyên văn hai câu « Tiên hạ
chiến-thư, thứ… cấp-kích » cân-đối nhau. Chữ « tiên » là trước hay đầu, chữ
« thứ » là sau. Chữ « hạ » là một động-tự, thì chữ thứ hai trong vế dưới cũng
là một động-tự, ví dụ như chữ « tiến » chẳng hạn. Những kẻ sao vô-ý, nên
chép thành « thứ nhật », nghĩa là ngày sau. Nhưng như thế là sai ngày đánh
Hà-nội. Cho nên sau có kẻ lại phải chữa ngày hạ chiến-thư là ngày mồng
bảy, để cho ngày mất thành trở nên đúng.
Đó chỉ là một giả-thuyết mà thôi. Phải có thêm tài-liệu mới giải-quyết
được điểm ngờ này.
2. DỤ KỂ CÔNG TỘI
Sau đây là lời vua khen Hoàng-Diệu và kết tội các viên khác :
« Tự-Đức năm thứ 35, ngày mồng 10 tháng 5.
« Nội-các-thần là Tôn-Thất-Sâm, Tạ-Thúc-Dĩnh, Lê-Đại vâng lời
thượng dụ như sau :
« Trung-nghĩa là tiết lớn của nhân-thần ; thưởng-phạt là quyền to của
nhà nước. Có công không thưởng, có tội không răn, thì dẫu đến các đấng
Nghiêu Thuấn cũng không hóa được thiên-hạ.
« Gần đây, Hà-thành có việc. Tổng-đốc Hoàng-Diệu đã thề cố-thủ, có
chết cũng không đổi chí. Các bầy-tôi cùng coi thành lẽ ra phải đồng tâm nỗ
lực, bám thành huyết-chiến, chết cũng không rời. Thế mới hợp với nghĩa trí-
thân.
