« Nếu Ngài nhận những điều-kiện ấy, thì sự hòa-hảo sẽ trở lại giữa
chúng ta. Và sự Ngài tới Lãnh-sự-quán, đúng lúc 8 giờ, sẽ chứng-tỏ rằng
Ngài muốn hòa-bình và hòa-thuận. Nhưng nếu đúng 8 giờ, Ngài không thân-
hành đến Lãnh-sự-quán với tất cả những viên quan đã kể trên, để nói cho tôi
biết rằng Ngài đã nhận những điều-kiện của tôi, thì quân tôi sẽ lập-tức tấn-
công thành ».
4. TỜ TRÌNH CỦA H. RIVIÈRE VỀ VIỆC ĐÁNH HÀ-NỘI
Trong tờ di-biểu trên, ta đã thấy kể qua-loa về việc này, theo mắt một
người ta. Về phương-diện Pháp, có tờ trình của H. Rivière gửi về cho bộ
Thủy-quân, nói rất rõ về duyên-cớ, sự định-tâm, sự sửa-soạn và sự tấn-công
của quân Pháp. Sau đây tôi dịch từng đoạn, và tóm-tắt những đoạn kia :
« Hà-nội, ngày 27 tháng 4 năm 1882.
« Trình Đô-đốc Jauréguiberry, bộ-trưởng bộ Thủy-quân và Thuộc-địa.
« Liền sau khi tới Hà-nội, tôi nhận thấy các quan trong thành đã sửa-
soạn những tạo-tác phòng-ngữ, một ngày một nghiêm. Tôi cũng sửa-soạn để
hành-động ».
H. Rivière liền cho chở binh-sĩ, khí-giới, đạn-dược từ Hải-Phòng lên.
Bấy giờ ở Hải-phòng có bảy tàu thủy :
« Tôi vừa sửa-soạn, vừa kháng-nghị với quan Tổng-đốc về việc phòng-
thủ thành, nhưng một cách hòa-nhã. Tôi cũng không cố-nài lắm, vì nếu tôi
cố-nài, thì tôi bắt-buộc phải hành-động ; mà tôi lại muốn tụ-tập đủ mọi
phương-tiện trước khi hành động ».
Ngày 24 tháng 4, quân đến nơi. Có 450 quân thủy-xạ, 20 thủy-pháo-
binh, 3 đại-bác 40 ly, 20 lính bản-xứ, 130 thủy-binh, 1 đại-bác 120 ly. 1 đại-
bác 40 ly để sẵn ở Đồn-thủy, và 4 đại-bác 40 ly mới đem thêm sau nữa :
« Rồi thì tôi gửi tối-hậu-thư cho viên Tổng-đốc. Tôi gửi lúc 5 giờ sáng,
và chỉ cho y 3 giờ để trả lời. Kỳ-hạn ấy ngặt, như tôi cũng nói trong tối-hậu-
thư, nhưng y đã sửa-soạn chống ta trong khá lâu, cho nên y không thể lấy
