nam đứng trước nữ; nam lo việc ngoài, nữ lo việc trong; chồng làm
giềng mối cho vợ, vợ phải kính thuận đối với chồng. Ấy chẳng những
chia ra âm dương tôn ty có định vị, cốt yếu muốn nghiêm phòng quê
khốn, khiến chẳng đến đỗi phá lề vượt lối, sinh ra tệ trên bộc trong
dâu. Phong tục nước Đại Việt lại trái hẳn, phụ nữ muốn đi đâu tùy ý,
tự do qua lại mua bán, cha mẹ chồng con chẳng lấy thế làm xấu hổ
hiềm nghi. Bởi thế tặng lý gieo đào, chỗ nào cũng có; phong tục quá
đỗi đồi tệ. Tiếc chẳng có thánh nhơn ra đời, để dạy dân biến đổi tệ
phong.
Xảy có người khách thuật chuyện Chiêm Thành, Trương Tiết phụ
như sau: Trương phụ tổ tịch người Chiết Giang, khách ngụ xứ này đã
mấy đời vậy. Từ bé tính tình nhàn nhã, lớn lên gả làm vợ chàng họ Từ,
thờ mẹ chồng chí hiếu. Chồng ra đi lính, nàng thường lấy trung nghĩa
khuyên chồng. Sinh được một trai vừa giáp năm, thì bỗng có chiến
tranh giữa Chiêm Thành và Đại Việt. Đánh thua trận, người chồng bị
chết giữa biển. Được tin, nàng chạy tìm thây để chôn cất. Tìm mãi
chẳng thấy, kêu khóc thảm thiết đêm ngày. Bỗng sóng bổ xoi vào bãi
cát, cát lở, lòi ra một thân áo, nhìn kỹ chính là áo của chồng tự tay
nàng khâu; đào cát lên xem, rõ ràng là thây chồng, bèn tẫn liệm, đem
về chôn cất. Trương phụ thường muốn tự tận, nhưng nghĩ “Mẹ già đầu
bạc ai nuôi, con thơ măng sữa lấy ai ẵm bồng”; thôi thì, “lần hồi theo
việc nữ công, nuôi con thờ mẹ thay chồng đảm đương”. Trương phụ
thề thủ tiết trọn đời, bao nhiêu đứa cường bạo không thể ép được.
Than ôi! Nếu chẳng phải chánh khí trời đất un đúc, làm sao ở nơi
non biển xa xuôi, phong tục dâm đãng, lại có người tiết nghĩa độc lập
như thế? Tiếc không ai chép truyền việc ấy. Ta nghe chuyện, liền vội
vàng nêu lên, hầu trong xứ Mán, Mường, biết thế nào là cương thường
đạo chánh; và những kẻ dâm đãng, hoặc giả nghe chuyện tự biết xấu
hổ chăng. Nhơn làm một bài khải và một bài thơ tứ ngôn cổ phong,
hầu mong cứu vãn tệ tục.
Bài khải
Thiết nghĩ:
