tự người ta gượng lập danh từ, theo thói quen để gọi vậy thôi. Do một
khí chia ra làm âm dương, định theo phương vị thì đông nam thuộc
dương, tây bắc thuộc âm; tây bắc là núi, đông nam là biển; núi thuộc
dương sinh ra âm phương, biến thuộc âm sinh ra dương vị, ấy là âm
dương sinh ra phương vị, đắp đổi làm thể, dụng lẫn nhau vậy. Chúng
ta thấy rằng số lẻ (cơ) là gốc của số chẵn (ngẫu), số chẵn do số lẻ sinh
ra; độc dương chẳng sanh, cô âm chẳng trưởng, đông nam dương vị,
nhiều nước, làm dương chất mà âm dụng. Do đó mà phân tách, thì
nước cũng là âm dụng mà dương chất. Nước mặn ban đêm phát ra
ngời sáng, ấy là một chứng nghiệm. Nước Việt ở về cực nam, chung
quanh bao bọc bởi biển, thuần âm làm dụng mà hàm có chất dương;
đến thu đông là mùa cùng âm, đất mỏng nước nhiều chất dương bị xao
động không giấu chặt được phải phát tiết ra, rồi xông bốc lên thượng
tầng, khí âm sa xuống làm mưa móc tưới nhuần muôn vật; dương
phương đất ấm, muôn vật nhờ vậy mà phát sanh. Còn ở tây bắc
phương đất dày, trong mùa thu đông, dương khí giấu nép, khí âm
ngưng ở thượng tầng, không giao thông được với khí dương, sa xuống
làm sương tuyết, làm cho muôn vật bị tàn tạ. Ấy là điều dễ biết, có thể
nói được. Đến như tạo vật mịt mờ, không đầu không cuối, có điều chỉ
lấy thần trí mà lý hội, không thể lấy lời nói mà giải rõ được. Điều đó,
kẻ cư sĩ này chẳng sao biết được”. Khách nghe nói vâng lời lui ra.
Nhơn khí hậu bất đồng như thế, nên người bản chất bắc phương
đến đây hay sinh bệnh, thêm vào điều dưỡng không đúng phương
pháp, bệnh dễ sinh nặng. Trước đây mấy ngày, được tin người hầu tên
Cổ Nhai người Giang Bắc, vừa qua đời ở Thuận Hóa. Nay chủ nhơn
Điềm Ba Đường, người Sơn Tả, cũng vừa viên tịch ở Hội An. Vẫn
biết sống thác do mệnh trời, nhưng người ta cũng có quyền di chuyển.
Sự đau yếu chết chóc, phần nhiều cũng do bắc nam bất phục thủy thổ
mà ra.
Ngày tống chung Điềm Ba Đường chủ nhơn, Phiên trấn phái mấy
trăm quân nhơn phục dịch, đao thương cờ phướn bày la liệt thẳng
đường, tất cả dân chúng Hội An đều đến đưa đám. Ta châm lửa làm lễ
