Nguyễn Hiến Lê & Giản Chi
Hàn Phi Tử
Chương 3
XÃ HỘI QUAN
B - VUA
Pháp gia là những chính trị gia rất thực tế, chỉ tìm những pháp thuật làm
cho nước giàu và mạnh, không thắc mắc về nguồn gốc của chế độ phong
kiến quân chủ. Ông vua nào trọng dụng thì họ thờ, không thì bỏ, tìm ông
vua khác, không bao giờ tự hỏi một ngôi vua được truyền ra sao, một ông
vua nào đó giữ ngôi vua có xứng đáng không. Về điểm đó, họ không "khó
tính" như Nho gia. Chẳng hạn sách Luận ngữ, chương Thuật nhi, bài 14
chép truyện Tử Cống thấy Khổng tử khen Bá Di, Thúc Tề, biết rằng thầy
mình kín đáo chê vua Vệ (Cướp ngôi cha trong khi cha tị loạn ở nước
ngoài) tất không chịu thờ. Quả nhiên sau đó, Khổng tử dắt môn đồ bỏ nước
Vệ mà đi [1] . Chúng tôi không thấy một Pháp gia nào có thái độ đó của
Khổng tử.
Họ có một điểm tiến bộ là không tin rằng vua được Trời giao cho sứ mạng
thay Trời trị dân, và theo họ thì cơ hồ như xã hội đặt ra vua. Ở một chương
trên chúng tôi đã dẫn một câu của Thương Ưởng, đại ý bảo phải đặt ra pháp
lệnh để giữ gìn trật tự trong xã hội; có pháp lệnh thì phải có người bảo vệ
pháp lệnh, vì vậy phải đặt ra quan, đặt ra quan rồi lại phải đặt ra vua để
"thống nhất" thành một khối, tức để cầm đầu hết thảy. Còn Hàn Phi thì bảo
thời thượng cổ, Hữu Sào và Toại Nhân có công với nhân dân - một ông vua
chỉ cho dân kết cành làm ổ, một ông tìm ra cách lấy lửa - nên nhân dân
mừng, tôn làm vua thiên hạ.
Thương và Hàn chỉ nói sơ sài vậy thôi, không đào sâu vấn đề. Có lẽ họ chủ
trương rằng quyền thế của vua nếu là thứ quyền thế chính vua thiết lập nên
là tốt hơn cả. Quyền thế có chính đáng hay không, họ không cần xét kĩ,
nhưng họ rất quan tâm đến vấn đề làm sao nắm vững được quyền thế.
Muốn nắm vững được quyến thế thì vua phải đích thân và một mình giữ
quyền thưởng phạt mà Hàn Phi gọi là "nhị bính" (hai quyền của vua), tuyệt
nhiên không được san sẻ quyền đó cho một người nào, nếu không thì sẽ bị
