HÀN PHI TỬ - Trang 115

也。
( Kim bất tri trị giả tất viết: "Đắc dân chi tâm". Đắc dân chi tâm nhi khả dĩ
vi trị, tắc thị Y Doãn, Quản Trọng vô sở dụng dã, tương thính dân nhi dĩ hĩ
(...) Kim thượng cấp canh điền khẩn thảo, dĩ hậu dân sản dã, nhi dĩ thượng
vi khốc; tu hình trọng phạt, dĩ vi cấm tá dã, nhi dĩ thượng vi nghiêm; trưng
phú tiền túc, dĩ thực thương khổ, thả dĩ cứu cơ cận, bị quân lữ dã, nhi dĩ
thượng vi tham [2] tính lực tật đấu sở dĩ cầm lỗ dã, di nhĩ thượng vi bạo.
Thử tứ giả sở dĩ trị an dã nhi dân bất tri dã. Phù cầu thánh thông chi sĩ giả,
vi dân trí chi bất sư dụng. Tích Vũ quyết giang tuấn hà, nhi dân tụ ngoã
thạch, Tử Sản khai mẫu thụ tang, Trịnh nhân báng tí. Vũ lợi thiên hạ, Tử
Sản tồn Trịnh, giai dĩ thụ báng, phù dân trí chi bất túc dụng diệc minh hĩ.
Cố (...) vi chính nhi kì thích dân, giai loạn chi đoan, vị khả dữ vi trì dã).
Đoạn đó ông chê Nho và Mặc là mị dân. Thiên Lục phản, ông nói rõ
thêm:"Dùng pháp luật (nghiêm khắc) thì trước chịu khổ sau được lợi lâu
bền; còn theo đạo nhân từ thì mới đầu được vui mà sau sẽ khốn cùng. Bậc
thánh nhân cân nhắc, lựa cái lợi lớn cho nên dùng pháp luật mà bắt nhau
chịu cực, và bỏ sự nhân ái đối với nhau." Ông đưa một số thí dụ để chúng
ta dễ thấy; gia chủ nào bắt con em chịu lao khổ, cần kiệm thì sẽ khá lên, dù
gặp năm mất mùa cũng được no ấm, còn gia chủ nào vì thương con em cho
chúng ở không vui chơi thì tất sẽ nguy, mà gặp năm đói kém, tất phải bán
vợ đợ con.
Sau cùng, thiên Nam diện, ông bảo khi nước loạn thì phải cương quyết,
nghiêm khắc lập lại sự bình trị, đừng ngại bị ám sát, như Thương Ưởng đi
đâu lúc nào cũng dùng cái "thù" (một binh khí dài, có mũi nhọn) sắt, cái
thuẫn nặng để đề phòng, như Tấn Văn Công phải dùng vệ sĩ, và Tề Hoàn
Công phải dùng xe có vũ trang để đề phòng dân chúng.
Dân không phải là luôn luôn ngu như Hàn nghĩ, mà đại đa số là ngại sự
thay đổi, muốn được yên thân, không nghĩ xa; phải kiên nhẫn, khéo léo
giảng cho dân hiểu, mà khi dân đã vui vẻ theo đường lối của chính quyền
rồi thì kết quả sẽ nhiều, còn như dùng chính sách mạnh của Hàn thì kết quả
có thể sẽ mau đấy nhưng không bền. Hàn chê dân chúng chỉ thấy cái lợi
trước mắt mà không thấy cái lợi lâu dài, nhưng chính Hàn cũng mắc cái lỗi