HÀN PHI TỬ - Trang 117

Giữ uy thế, nắm quyền thường phạt, sinh sát trong tay là để bắt các quan lại
làm việc cho mình; nhưng trước hết phải lựa người, bổ dụng người trước
đã. Suốt thời Tiên Tần, mà có lẽ cả hai ngàn năm sau nữa, không có một
chính trị gia nào xét kĩ vấn đề dùng người như Hàn Phi.
Ông coi sự dùng người là một cái thuật rất khéo, thuật hiểu theo hai nghĩa
là kỹ thuật và tâm thuật - và chúng ta có thể bảo, theo Hàn, thuật trị nước
chỉ là thuật dùng người, cả "thế"- tức uy quyền- lẫn pháp luật, chung quy
cũng chỉ là để chế ngự, sai khiến người.
Ông bảo một ông vua giỏi phải biết cách tận dụng trí lực của toàn dân:
"Sức một người không địch nổi đám đông, trí một người không biết được
mọi việc; dùng một người không bằng dùng cả nước (...). Bậc vua thấp kém
dùng hết khả năng của mình, bậc vua trung bình dùng hết sức của người,
bậc vua cao hơn dùng hết trí của người (...). Khiến cho người nào cũng
dùng hết tài trí của mình thì vua như thần, vua như thần thì kẻ dưới tận lực,
kẻ dưới tận lực thì bề tôi không lợi dụng vua được; đạo làm vua như vậy là
hoàn tất" (Lực bất địch chúng, trí bất tận vật, dữ kì dụng nhất nhân, bất như
dụng nhất quốc (...) Hạ quân tận kỉ chi năng, trung quân tận nhân chi lực,
thượng quân tận nhân chi trí (...) Sử nhân tương dụng tắc quân thần, quân
thần tắc hạ tận, hạ tận tắc thần bất nhân quân, nhi chủ đạo tất hĩ - Bát kinh).
Vua phải hỏi ý kiến, dò xét lòng của mỗi bề tôi, mà không để lộ tình cảm, ý
muốn của mình ra; như vậy có thể dùng được hết tài năng của họ, chế ngự
được họ mà không để họ đoán được ý nghĩa của mình, mà mình sẽ như bậc
thần linh. Cũng trong thiên Bát kinh, Hàn Phi còn bảo vua phải như trời,
như quỉ :"Truất giáng hay cất nhắc người dưới mà không theo pháp chế thì
quyền lờn; thưởng phạt mà kẻ dưới cùng được dự vào thì uy của vua bị chia
xẻ. Bởi vậy bậc minh chủ không vì thương yêu mà nghe lời người, không
vì vui thích mà tính việc. Nghe lời người mà không tham khảo xem có
đúng không thì quyền sẽ bị chia cho kẻ gian; không dùng trí thuật thì bị
khốn vì bề tôi. Cho nên bậc minh chủ thi hành pháp chế thì (không thiên vị)
như trời, dùng người thì (kín đáo) như quỉ. Như trời thì không bị chê, như
quỉ thì không bị người ta dò xét mà lợi dụng." (Cố minh chủ chỉ hành chế
dã thiên, kì dụng nhân dã quỉ. Thiên tắc bất phi, quỉ tắc bất nhân). Vậy vua