Quan niệm "vua phải hoàn toàn bí mật" đó, Hàn Phi chắc đã mượn của
Thân Bất Hại rồi khai triển ra thôi. Vì theo Hàn (trong Ngoại trừ thuyết hữu
thượng) thì Thân Bất Hại nói : "Sự sáng suốt của bề trên mà để lộ ra thì
người dưới sẽ đề phòng, sự không sáng suốt của bề trên mà để lộ ra thì
người dưới sẽ gạt bề trên; sự hiểu biết của bề trên mà để lộ ra thì người
dưới sẽ tô điểm sự thật, sự không hiểu biết của bề trên mà để lộ ra thì người
dưới sẽ giấu sự thật; sự không ham muốn của bề trên mà để lộ ra thì người
dưới sẽ rình bề trên, sự ham muốn của bề trên mà để lộ ra thì người dưới sẽ
nhử bề trên".
Lời của Thân và Hàn đều đúng cả đấy, đều hợp lí đấy, nhưng không hợp
tình. Con người mà năm này qua năm khác không để lộ một chút tình cảm
trong đời công cũng như trong đời tư, đối với người ngoài cũng như đối với
vợ con, anh em, không tin một ai, cô liêu, lạnh lùng như một băng đảo, lầm
lì bí hiểm như con cú vọ, con người đó có thể là trời, là thần, là quỉ, nhưng
không có tình người, mà từ khi có nhân loại tới nay và từ nay tới khi không
còn nhân loại, không thể có được một nhà cầm quyền như vậy.
Hàn Phi rất thực tế, quá thực tế khi khuyên các vua chúa nhớ rằng trị dân là
trị số đông, chứ không phải trị một số ít siêu nhân nên đừng cần dân phải
có nhân nghĩa, miễn họ tôn trọng pháp luật, không làm bậy là được rồi;
nhưng ông lại quên hẳn nguyên tắc đó đi mà bắt các vua chúa phải là một
hạng siêu quân, bỏ hết tình người, để được như trời, như thần, như quỉ mà
mưu cái lợi cho quốc gia.
PHỤ LỤC
Vì vua nắm hết quyền hành trong nước cho nên cũng chịu hết trách nhiệm
về sự thịnh suy của quốc gia.
Trong Hàn Phi Tử có một thiên, cách trình bày rất đơn giản, chỉ kể vắn tắt
bốn mươi bảy "điềm" (cũng tức là nguyên nhân) mất nước (Vong trưng),
