từng giai đoạn.
*
Một điểm tiến bộ nữa của Hàn Phi là chinh sách tự cường, và chỉ tin ở sức
mạnh của mình thôi, không tin mạng trời hay thần quyền, cũng không tin ở
nước ngoài.
Ông cũng như Tử Sản, Tuân tử cho rằng nước mà thịnh hay suy là do người
chớ không do trời. Tử Sản bảo : “Đạo trời ở xa, đạo người ở gần, không
liên quan gì với nhau”. (coi tiểu sử Tử Sản - phần I).
Tuân Tử bảo : “Sao mà sa, cây mà kêu… đó là cái biến hoá của trời đất, âm
dương, là sự ít khi xảy ra của vạn vật ; cho là quái lạ thì nên, mà lo sợ thì
không nên. Mặt trời mặt trăng có khi ăn lẫn nhau, mưa gíó có khi không
hợp thời, những ngôi sao lạ có khi hiện lên bất ngờ
, nhưng cái đó không
thời nào không thấy. Người trên sáng suốt mà chính trị phải lẽ thì dù tất cả
những cái quái lạ đều xuất hiện cũng không sao. Ngưòi trên mờ ám mà
chính trị hiểm ác thì dù không có quái lạ nào xuất hiện, cũng không hay gì
(Thiên luận).
Đầu thiên Hữu Độ, Hàn Phi viết : “Người thi hành pháp luật mà cương
cường thì nước mạnh ; người thi hành pháp luật ma nhu nhược thì nước
yếu”, đại ý cũng như hai câu cuối của Tuân tử.
Thên Sức tà, ông đả đảo thói bói toán, tin các sao tốt, sao xấu, kể trường
hợp nước Yên bói mái rùa cỏ thi, được quẻ “đại cát” mà lại thua Triệu ;
Triệu cũng được quẻ đại cát mà thua Tần.
Tin cậy vào nước ngoài còn tai hại nhiều nữa. Càng gần tới cuối thời Chiến
Quốc thì các tung hoành gia lại càng tha hồ tunh hoành. Bọn biện sĩ đó
không có lí tưởng gì cả, chẳng trung với một vua nào cả, nước nào mạnh thì
theo để hễ nước đó chiếm được một nước khác thì kể công mà xin chia đất
của nước bị diệt ; nếu rủi mà phải thờ một nước yếu thì ăn hối lộ của nước
mạnh mà khuyên vua cắt đất thờ nước mạnh.
“Tô Tần, một biện sĩ, mà cũng phẫn uất về bọn đó lắm, mấy lần lớn tiếng
mắng họ : Ở Sở: "Cậy cái uy lực của Tần ở nước ngoài mà ở trong hiếp đáp
vua mình để đòi vua cắt đất cho Tần, đại nghịch, bất trung đến vậy là cùng
cực” (Sở - I – 16).
