Nguyễn Hiến Lê & Giản Chi
Hàn Phi Tử
Chương 5
THẾ
Trong phần I, chúng tôi đã nói Pháp gia đầu tiên bàn về cái "thế " là Thận
Đáo. Đại ý ông ví vua với con rồng, rồng nhờ có mây mà bay lên cao được.
Hiền và trí không đủ cho đám đông phục tòng mà quyền thế và địa vị đủ
khuất phục được người hiền. Chẳng hạn "vua Nghiêu (bậc hiền trí) hồi còn
là dân thường thì không trị được ba người, mà Kiệt khi làm thiên tử thì có
thể làm loạn cả thiên hạ, nghĩa là ban lệnh nào - dù lệnh xấu - dân chúng
răm rắp theo hết.
Chủ trương đó ngược với chủ trương của Nho gia mà Hàn Phi đã trình bày
trong thiên Nạn thế, đoạn "Có kẻ trả lời Thân tử..." (coi phần dịch). Nho gia
trọng hiền trí hơn địa vị, và cái uy thế của vua do giá trị của vua hơn là do
địa vị. Con rồng mà bay được, đành rằng dựa vào cái thế của mây, nhưng
trước hết là nhờ cái tài của nó, chứ nếu là con giun vô tài thì dù có mây
cũng không cưỡi được. Vả lại cái thế - tức cái ngôi vua - tự nó không thể
khiến cho người hiền dùng nó, kẻ bất tiếu không dùng nó. Người hiền dùng
nó thì thiên hạ trị (như vua Nghiêu) kẻ bất tiếu dùng nó thì loạn (như vua
Kiệt). Tính tình con người, hiền thì ít, bất tiếu thì nhiều. Lấy cái lợi của uy
thế mà giúp kẻ bất tiếu thời loạn thì kẻ dựa thế làm loạn thiên hạ sẽ đông,
người nhờ thế làm lợi cho thiên hạ sẽ rất ít (... ). Giúp cho kẻ bất tiếu có thế
lực, tức là chắp cánh cho cọp. (Nạn thế). Vậy Nho cho rằng vua xấu khiến
cho thời loạn.
Hàn Phi bác chủ trương đó của Nho trong đoạn "Lại có kẻ trả lời câu hỏi
trên..." (Nạn thế). Đoạn này có vài chỗ khó hiểu, chẳng hạn trong mươi
hàng đầu Hàn phân biệt "thế tự nhiên" và "thế do người lập ra" (nhân sở
thiết) mà không cho biết thế nào là thế tự nhiên, cho nên có học giả hiểu là
