dân mà dân không theo để đến hại nghĩa nát tục thì bây giờ mới phải dùng
hình vậy.”
太上以德教民，而以礼齊之．其次以政事导民，以刑禁之，刑不刑
也．化之弗变，民之弗从，伤义而败俗，于是乎用刑矣
( Thái thượng dĩ đức giáo dân, nhi dĩ lễ tề chi. Kỳ thứ dĩ chính sự đạo dân,
dĩ hình cấm chi, hình bất hình dã. Hóa chi phất biến, dân chi phát tòng,
thương nghĩa nhi bại tục, ư thị hồ dụng hình hĩ - Khổng tử gia ngữ- Ngũ
hình giải)
Dùng đức và lễ để cảm hóa dân, kết quả tốt hơn dùng hình phạt, nên
chương Vi chính, bài 3 (Luận ngữ) ông nói thêm : « Dùng pháp chế mà bắt
dẫn dân, dùng hình phạt mà sửa dân cho ngay thì dân không phạm pháp
nhưng không biết xấu hổ ; dùng đức mà dắt dân, dùng lễ mà sửa cho ngay
thì dân biết xấu hổ mà trở nên tốt » .
道之以政，齐之以刑，民免而无耻，道之以德，齐之以礼，有耻且格
(Đạo chi dĩ chính, tề chi dĩ hình, dân miễn nhi vô sĩ, đạo chi dĩ đức, tề chi
dĩ lễ, hữu sỉ thả cách).
Ông còn mong đạt được lý tưởng trong nước không còn sự tranh giành,
kiện tụng nữa : “Xử kiện thì ta cũng như người, cốt sao cho không còn kiện
tụng mới hay”.
聴訟吾猶人也、必也使無訟乎
( Thính tụng ngô do nhân dã, tất dã sử vô tụng hồ - Nhan Uyên – 13)
Vì Pháp gia cho sự thưởng phạt là cách tốt nhất để trị dân, nên chúng tôi để
riêng tiết dưới đây để xét quan niệm về thưởng phạt của Hàn Phi.
Thưởng Phạt.
Hàn Phi cho rằng trừ một số ít siêu nhân, còn thì hầu hết loài người có
nhiều tật xấu tham lợi, tranh giành nhau, làm biếng, chỉ sợ sức mạnh – ( coi
phần I ) nên không mong gì họ làm điều thiện được, chỉ cầu sao họ biết sợ
mà đừng làm điều ác thôi, vậy phải dùng chính sách cưỡng chế chớ không
cảm hóa được. Tính người là có ưa có ghét – ưa tư lợi, ưa được khen, ghét
bị cực khổ, bị hình phạt – cho nên có thể dùng sự thưởng phạt để dắt dẫn
dân, ngăn cấm họ. « Đạo trị thiên hạ chỉ có vậy thôi » ( Bát kinh ).
