đều bị Khổng Tử, Mạnh Tử chê hoặc mạt sát; mà Nho gia lại chính là
những chính trị gia chỉ có ý niệm về đạo đức (nhân) về bổn phận (nghĩa)
chứ chưa có ý niệm về pháp luật. Trái lại Pháp gia tôn quân hơn Nho gia
nhiều (coi chương II và III phần này) thì lại có ý niệm rất rõ về pháp luật và
đòi hỏi các vua chúa phải luôn luôn áp dụng đúng pháp luật. Cơ hồ họ cảm
thấy rằng phải có pháp luật để giảm bớt uy quyền của vua. Họ không nói
đến mệnh trời, ý dân nữa, không đề cao nhân nghĩa nữa mà chỉ nói đến
pháp luật, đề cao pháp luật. Đó là một sự biến chuyển lớn trong tư tưởng
chính trị của Trung Quốc thời Chiến Quốc mà chúng tôi chưa thấy học giả
nào phân tích.
Ba thuyết thế, pháp, thuật của pháp gia liên quan chặt chẽ với nhau, chống
đỡ lẫn nhau: “thế” như cái khung cửa tò vò, pháp và thuật như hai chân cột
của cửa; có cái thế mới thi hành được pháp, thuật; mà có pháp, thuật thì
mới giữ vững được cái thế, hễ thiếu một là sụp đổ hết. Vì vậy mà khi xét
tới một trong ba cái đó, phải nhắc tới hai cái kia, không thể tách rời hẳn ra
được. Chúng tôi bất đắc dĩ phải tạm chia làm ba chương: thế, pháp, thuật
chỉ để cho dễ trình bày, chứ thực sự muốn hiểu rõ một chương nào thì phải
tham khảo thêm hai chương kia.
Tính cách của pháp luật theo Hàn Phi.
Theo chủ trương của Pháp gia, vua tượng trưng cho quốc gia, vua là quốc
gia, nên nắm hết uy quyền: lập pháp, hành pháp, tư pháp. Tuy nhiên vua
không thể muốn đặt luật pháp ra sao cũng được, mà phải theo ba qui tắc
chính dưới đây:
1- Luật pháp phải hợp thời: Trong chương Lịch sử quan của Hàn Phi,
chúng tôi đã nói Hàn cũng như Thương Ưởng cho rằng lịch sử biến chuyển,
thời sau không giống thời trước, mà hễ thời đã khác thì việc cũng phải khác
(thế dị tắc sự dị), thánh nhân không theo cổ, phải xét tình hình hiện tại mà
tuỳ nghi tìm biện pháp.
Về việc lập pháp, Hàn tất nhiên không thể chủ trương khác được. Thiên
Tân độ[1] có câu:
