“Đổ tro (hoặc than) ra đường, nó bay lên, phủ cả người ta
, người ta tất
nổi giận, rồi ẩu đả nhau, tàn hại nhau nữa, gây loạn nên cần phải trị. Lại
phải trị nặng thì mới có công hiệu; chỉ cần làm một việc dễ (không đổ tro ra
đường) mà tránh được một tội nặng thì dân sẵn sàng nghe theo.
Thuyết thứ nhì nói rõ là nhà Ân chặt tay kẻ đổ tro ra đường. Tử Cống cũng
cho là nghiêm khắc quá, nhưng Khổng Tử chỉ đáp vắn tắt: Không đổ tro là
việc dễ, bị chặt tay là điều dân ghét. Làm việc việc dễ để khỏi bị cái mình
ghét, cổ nhân cho như vậy là dễ (nghĩa là dân sẵn sàng làm), nên ban hành
luật đó”.
Chúng ta thấy thuyết sau đáng tin hơn thuyết trước: ghi rõ là chặt tay, như
vậy mới hiểu tại sao Tử Cống cho là nghiêm khắc quá; Khổng Tử chỉ giảng
lí do nhà Ân ban hành luật đó, chứ không khen là “biết đạo trị nước”.
Khổng Tử chủ trương trọng lễ hơn hình, trọng sự giáo hoá hơn sự trừng
phạt, tất không nói những lời như trong thuyết thứ nhất. Có lẽ Hàn Phi cảm
thấy vậy nên tồn nghi mà ghi thêm thuyết sau.
Tuy nhiên chúng ta phải nhận rằng một số cố sự Hàn đưa ra làm chứng cứ
không đáng tin và ông đã không luôn luôn theo đúng qui tắc cuối cùng của
ông.
Chẳng hạn, trong phần truyện 2- Nội trừ thuyết thượng, chuyện Khổng Tử
ra lệnh cho dân nước Lỗ: sai không cứu lửa (ở chằm Tích) thì bị trừng trị
