Rõ ràng là Hàn Phi không tra cứu xem cố sự ông dùng để dẫn chứng có
đúng không. Nhưng chúng ta cũng nên hiểu cho ông: ông không có đủ sách
để tra cứu như chúng ta ngày nay. Thời đó sách còn bằng thẻ tre. Một bộ
Luận ngữ khắc lên thẻ tre chắc chứa đầy một cái rương lớn, và những nhà
nổi tiếng là có nhiều sách như Huệ Thi đi đâu cũng chở theo năm xe sách
thì số sách cũng chỉ được khoảng năm sáu chục bộ như bộ Luận ngữ,
không bằng một ngăn trong tủ sách của chúng ta. Rất có thể Hàn Phi không
được đọc Luận ngữ, Tuân Tử không được đọc Mạnh Tử, Trang tử không
được đọc Đạo đức kinh
và ngay cả Huệ Thi cũng không có đủ những bộ
mà đời sau gọi là Tứ thư và Ngũ kinh. Không có đủ sách để đọc, cho nên
già nửa sự hiểu biết của họ về lịch sử, về các triết thuyết, về đời sống của
người trước phải dựa vào truyền thuyết, mà truyền thuyết thì mười phần
may lắm đúng sự thực được vài ba. Không có sách để tra cứu, cho nên Hàn
Phi dù có muốn tham nghiệm xem có đúng không trước khi dùng một cố sự
nào làm chứng cứ cũng không được. Và ta có thể nói rằng họ không hiểu
những triết gia sống cách họ một vài trăm năm, ngay cả người đồng thời
với họ, bằng chúng ta ngày nay hiểu những người đó. Thiên Thiên hạ trong
Trang tử, thiên Phi thập nhị tử trong Tuân Tử, tuy có những nhận xét đáng
quí nhưng xét chung thì thiếu sót, thiên lệch, nhất là lời Tư Mã Đàm (cha
Tư Mã Thiên) phê bình các triết gia lớn thời Tiên Tần thì càng nông cạn
nữa. Vậy ta cũng không nên trách Hàn Phi không hiểu Khổng Tử và Quản
Trọng; không ai có thể chỉ nghe những truyền thuyết mà hiểu một triết gia,
một chính trị gia được.
Văn của Tuân Tử có tổ chức, lời tinh luyện mà dụng ngữ phong phú, có cái
giọng nghiêm túc, bình đạm của một bậc thầy, một triết gia thuần tuý tuy
bàn về chính trị nhưng không chiến đấu cho chủ trương của mình. Văn của
Hàn Phi thường thiếu những đức đó.
