“Tôi có cha già, tôi chết thì không ai nuôi”. Trọng Ni khen là hiếu, tiến cử
người đó với vua Lỗ. Do đó mà xét, người con hiếu với cha là kẻ bề tôi
phản vua. Cho nên quan lệnh doãn nước Sở giết kẻ tố cáo cha, mà không ai
tố cáo kẻ gian với bề trên nữa; Trọng Ni thương kẻ bỏ chạy khi ra trận mà
dân nước Lỗ dễ thua trận, hàng giặc; cái lợi của người trên kẻ dưới khác
nhau như vậy đó. Bậc vua chúa muốn vừa khen hạnh tốt của nhân dân vừa
mưu cái phúc cho xã tắc thì tất không thể được. Đời xưa, ông Thương Hiệt
đặt ra chữ viết, dùng cái hình như cái vòng khép, gọi là chữ “tư” (nghĩa là
riêng), trái với “tư” thì gọi là “công” (chung)
, vậy ông Thương Hiệt đã
biết rằng công và tư trái với nhau rồi. Ngày nay coi công và tư, lợi hại như
nhau, là do cái hoạ của sự không biết thẩm sát. Như vậy thì đối với người
dân thường, lợi hơn hết là làm điều nhân nghĩa và luyện tập văn học. Làm
điều nhân nghĩa thì được tin cậy và sẽ được giao cho chức vụ; luyện tập
văn học thì thành ông thầy giỏi và sẽ được vinh hiển, đó là điều tốt đẹp đối
với người dân thường. Nhưng không có quân công mà được giao cho chức
vụ, không có tước mà được vinh hiển, theo chính sách đó, nước tất loạn,
vua tất nguy. Hai cái đó không thể dung nhau được, không thể lưỡng lập
được. Thưởng người chém được đầu quân địch mà đồng thời lại đề cao
hành vi nhân từ; ban tước lộc cho người phá được thành địch mà đồng thời
lại tin thuyết kiêm ái; chế tạo áo giáp cho chắc và luyện binh cho nghiêm
để phòng hoạn nạn mà đồng thời lại thích y phục của nhà Nho; trông cậy
vào nông dân để cho nước giàu, trông cậy vào quân lính để cự địch mà
đồng thời lại trọng kẻ sĩ chuyên về văn học; ruồng bỏ hạng dân biết kính bề
trên, biết sợ pháp luật mà nuôi bọn hiệp khách ám sát kẻ thù riêng, hành
động như vậy mà mong cho nước được trị và mạnh là điều không thể được.
Thời bình nuôi nho sĩ và hiệp khách, thời loạn lại dùng binh sĩ như vậy là
kẻ được ân huệ(?). Vì vậy mà kẻ nhiệm sự bỏ bê công việc mà kẻ du học
mỗi ngày mỗi đông, do đó mà đời hoá loạn.
*
Người đời mà gọi là hiền thì giữ khí tiết và có tín nghĩa; người đời mà
gọi là trí thì lời nói tinh vi tế nhị. Lời nói tinh vi tế nhị thì ngay bậc rất
