nghe những thuyết hão huyền đó để cho nước tan, vua chết? Tại vua chúa
không hiểu rõ cái lợi công và tư, không xét kĩ xem lời nói của bọn biện sĩ
có thích đáng hay không, mà sau khi thất bại rồi, lại không giết, trị tội bọn
họ. Những kẻ chủ trương liên hoành và hợp tung đó đều nói: “Việc đối
ngoại (nghĩa là theo liên hoành hay hợp tung) thành công lớn thì có thể
thành bá vương, nhỏ thì nước cũng được yên”. Làm bá vương thì có thể tấn
công người, mà nước yên thì không bị người tấn công. Nhưng cái sự mạnh
và trị thì không thể trông vào việc ngoại giao, nó tùy nội chính (tốt hay
không). Không thi hành pháp luật ở trong nước mà cứ trông vào mưu trí đối
ngoại, thì không thể trị và mạnh được. Tục ngữ có câu: “Tay áo dài thì khéo
múa, tiền của nhiều thì khéo buôn”, nghĩa là có nhiều vốn thì dễ thành
công. Nước trị và mạnh thì dễ mưu sự, nước yếu và loạn thì khó thiết kế.
Cho nên dùng ở nước Tần (nước mạnh), mưu có thay đổi mười lần cũng ít
thất bại; dùng ở nước Yên (nước yếu), mưu chỉ một lần thay đổi mà cũng ít
thành công; không phải vì mưu dùng ở Tần đều khôn cả, mưu dùng ở Yên
đều ngu cả, chỉ vì cái “vốn” trị hay loạn khác nhau đấy thôi. Cho nên Chu
li khai Tần mà theo hợp tung, mới một năm đã bị diệt, Vệ li khai Ngụy mà
theo liên hoành, mới nửa năm đã mất. Chu vì hợp tung mà bị diệt, Vệ vì
liên hoành mà mất nước. Giá Chu và Vệ khoan tính cái kế hợp tung hay
liên hoành, mà gấp lo việc trị nước, làm cho phép lệnh nghiêm minh,
thưởng phạt xác định, khai phá hết đất đai để súc tích cho nhiều khiến cho
dân xuất tự lực ra giữ thành trì, thì thiên hạ dù có chiếm đất mình, lợi cũng
không được bao, công phá được đất mình thì tổn thất cũng nặng, như vậy
một nước vạn cỗ xe không dám đóng binh ở dưới thành kiên cố của mình,
mà chế ngự chỗ yếu kém của mình (?) đó là cái thuật chắc chắn giữ được
nước cho khỏi mất. Bỏ cái thuật chắc chắn giữ được nước cho khỏi mất mà
làm cái việc nhất định cho nước tới diệt vong, đó là lỗi của kẻ trị nước. Kết
quả là mưu trí lúc ngoại giao bị khốn ở ngoài mà chính trị thì loạn ở trong
như vậy tất mất nước, không sao cứu được.
*
