Nguyễn Hiến Lê & Giản Chi
Hàn Phi Tử
THIÊN XVIII
NAM DIỆN
(THUẬT LÀM VUA)
Cái lỗi của bậc vua chúa là đã giao trách nhiệm cho một bề tôi rồi lại dùng
một bề tôi không được giao trách nhiệm đó để đề phòng (tức dòm ngó) họ.
Sở dĩ vậy là vì chúa nghĩ rằng người không được giao trách nhiệm coi
người được giao trách nhiệm là kẻ thù; nhưng hậu quả ngược lại, chính
chúa bị người không được giao trách nhiệm đó chi phối. Người mà chúa
bây giờ đề phòng lại chính là người mà trước kia chúa dùng để đề phòng
người khác
. Bậc vua chúa không biết làm sáng tỏ pháp luật để chế
ngự cái oan (oai?) của các quan lớn thì không có cách nào làm cho các
quan nhỏ tin được. Chúa bỏ pháp luật mà dùng bề tôi để đề phòng bề tôi,
thì những kẻ thân yêu nhau kết bè đảng mà khen lẫn nhau, những kẻ ghét
nhau cũng kết bè đảng mà chê nhau, hai bên khen chê nhau đó tranh phân
thì vua sẽ bị mê loạn. Bề tôi nếu không có danh tiếng, không yết kiến vua
thường thì không làm sao tiến thân được, không làm trái phép mà tự
chuyên thì không có oai được, không giả bộ trung tín thì không vượt cấm
lệnh được. Ba cái đó làm cho vua hoá hôn mê mà pháp luật bị huỷ hoại.
Vua phải khiến cho kẻ bề tôi dù có tài trí cũng không trái phép mà tự
chuyên, dù có hiền đức cũng không vượt công mà được thưởng trước
dù trung tín cũng dám bỏ pháp luật mà vượt cấm lịnh. Như vậy là làm sáng
tỏ pháp luật. Bậc vua chúa có khi bị gạt vì công việc, có khi bị che lấp vì
lời nói, phải xét hai trường hợp đó.
Bề tôi đề nghị một công việc, cho là dễ dàng, giảm phí tổn, để dụ chúa,
chúa bị gạt mà không xét kỹ, lại khen bề tôi đó là hiền tài, thế là bề tôi
ngược lại, lấy công việc để chi phối chúa. Như vậy gọi là bị gạt vì công
việc, bị gạt vì công việc thì phải khốn vì lo lắng. Khi đề nghị bảo là phí tổn
ít, rồi sau phí tổn nhiều, như vậy dù có công, (tức việc thành) lời đề nghị
