vẫn là không đúng. Không đúng là có tội, cho nên việc dù thành công cũng
không thưởng, như vậy bề tôi sẽ không dám tô điểm lời nói để mê hoặc
chúa. Đạo làm chúa là khiến cho lời nói trước của bề tôi không trái với lời
nói sau, lời nói sau không trái với lời nói trước, (nếu trái thì) dù việc thành
cũng phải chịu tội. Như vậy là phép dùng kẻ dưới.
Bề tôi lập kế cho chúa, sợ kẻ khác chê kế hoạch của mình, nên rào đón
trước: “Kẻ nào chê bai kế hoạch là kẻ ấy ghen ghét (muốn phá) việc". Chúa
để bụng lời đó mà không nghe lời can gián của quần thần, quần thần sợ lỗi
đó, không dám bàn cãi nữa. Vì hai cái thế đó (một là chúa cự tuyệt lời can
gián, hai là quần thần phải làm thinh), bề tôi trung không được nghe, còn bề
tôi (xảo quyệt) có hư danh thì lại riêng được trọng dụng. Như vậy gọi là bị
che lấp vì lời nói: bị che lấp vì lời nói thì bị bề tôi chế ngự. Đạo làm chúa là
khiến cho bề tôi biết rằng mình chịu trách nhiệm về điều mình đã nói, lại
cũng có trách nhiệm về chỗ mình không nói. Lời nói không có đầu đuôi,
biện luận mà không có chứng cứ, đó là chịu trách nhiệm về điều mình đã
nói: không nói để trốn tránh trách nhiệm, để giữ địa vị quan trọng của
mình, đó là chịu trách nhiệm về chỗ không nói. Bậc vua chúa bắt bề tôi hễ
nói thì phải có đầu có đuôi, phải đúng với sự thực; nếu họ không nói thì
phải hỏi họ lấy chỗ nào, bỏ chỗ nào trong đề nghị để rồi khi thi hành xét
xem ý kiến của họ có đúng không; như vậy bề tôi không ai dám nói bậy mà
cũng không làm thinh; nói hay làm thinh đều chịu trách nhiệm cả. Bậc vua
chúa muốn làm một việc gì, không hiểu đầu đuôi mà bày tỏ ý muốn của
mình, rồi cứ làm thì việc làm không có lợi, trái lại có hại. Người hiểu lẽ
đó
thì áp dụng cách này: tính toán thấy vô nhiều, ra ít (lợi nhiều, phí tổn
ít) thì là việc nên làm. Vị chúa bị mê hoặc thì không vậy, tính số vô mà
không tính số ra, ra gấp bội vô mà không thấy hại, thế là được tiếng mà mất
miêng, công ít mà hại nhiều. Phải vô nhiều, ra ít mới đáng gọi là có công.
Nay xài phí nhiều mà vô tội, kết quả ít mà lại là có công, thì tất nhiên bề tôi
cứ xài phí cho nhiều để được kết quả nhỏ; tuy có kết quả nhỏ mà vua vẫn
có hại.
*
