Như vậy là giai cấp tân địa chủ với một số quý tộc tiến bộ như Tử Sản và
tiện dân như Mặc Tử đã can đảm tranh đấu khoảng năm thế kỷ - có kẻ bị
bọn quý tộc quật lại tới chỗ chết không toàn thây - mới xoá bỏ được một số
đặc quyền của quý tộc, bỏ được lệ "hình bất thướng đại phu, lễ bất há thứ
dân" ở đầu đời Chu; và lần lần tạo được một xã hội tương đối công bằng
(thứ dân được tuyển dụng và xử theo luật pháp cũng như quý tộc), một xã
hội tạm ổn định trong non 2000 năm, được tiếng là dân chủ sớm hơn Tây
phương mươi thế kỷ
Mãi tới gần thế kỷ chúng ta, sau hai cuộc cách mạnh liên tiếp của tiểu tư
sản và vô sản, tình trạng xã hội đầu đời Chu mới lật ngược lại; giai cấp vô
sản dành được quyền lợi và địa vị của giai cấp quý tộc ba ngàn năm trước.
Một chu kỳ chấm dứt. Rồi bắt đầu một vòng trôn ốc khác chăng?
Tới đây học thuyết của Pháp gia có đủ ba phái: Thế của Thận Đáo, Thuật
của Thân Bất Hại, và Pháp của Thương Ưởng; kể như đã hoàn bị. Chỉ cần
một người tập đại thành, sửa chữa, thêm bớt. Người đó là Hàn Phi mà
chúng tôi sẽ xét trong các phần sau. Nhưng Hàn Phi muốn làm chính trị mà
không được dùng; người áp dụng học thuyết của ông làm cho Tần thống
nhất được Trung Quốc là Lý Tư, một bạn học của ông.
Xét lại, trong thời Xuân Thu và Chiến Quốc, những người có công thúc đẩy
sự biến chuyển của xã hội Trung Hoa từ chế độ phong kiến qua chế độ
quân chủ chuyên chế, không phải Nho gia, Mạc gia hay Đạo gia mà chính
là Pháp gia. Những nước Tề, Trịnh, Hàn, Ngụy, Tấn nhờ Quản Trọng, Tử
Sản, Thân Bất Hại, Ngô Khởi, Thương Ưởng, Lý Tư đã thay nhau nổi bật
lên nhiều hay ít trong số các nước chư hầu, đánh dấu những giai đoạn quan
trọng, vì vậy mà có nhà như Vandermeersch[19] đã nghĩ nên chia lại thời
Xuân Thu và Chiến Quốc theo những giai đoạn đó, mà bỏ lối phân chia từ
trước tới nay chỉ căn cứ vào sử của nhà Chu. Ý kiến đó mới mẻ và có lý
một phần.
Chú thích:
[1] La formation du Légisme - École française d Extrême Orient - Paris-
