Khổng Tử muốn duy trì chế độ phong kiến, nhưng nghĩ rằng phải tùy thời
biến dịch, cho nên tuy ông “tổ thuật Nghiêu Thuấn, hiến chương Văn
Võ”
(bắt chước vua Văn, vua Võ nhà Chu), khen tổ chức nhà Chu là rực
rỡ, đáng theo (Chu giám ư nhị đại, úc hồ văn tai! Ngô tòng Chu: Nhà Chu
noi theo hai nhà Thương và Hạ mà định lễ tiết, rực rỡ, đẹp đẽ thay, cho nên
ta theo lễ tiết nhà Chu- Bát dật-14) mà cũng có tinh thần cải cách cho hợp
thời:
1/ Đưa ra chủ trương chính danh- phải có tư cách ông vua thì mới đáng gọi
là vua- viết sách Xuân Thu để “chính danh tự, định danh phận, ngu bao
biếm”.
2/ Bảo vua phải vậy mới gọi là cha mẹ dân được (dân chi sở hiếu, hiếu chi,
dân chi sở ố, ố chi, thử chi vị dân chi phụ mẫu- Đại học), và kẻ cai trị dân
mà dùng chính hà khắc thì còn gớm hơn cọp (Lễ Kí).
Trên một thế kỷ sau, xã hội loạn hơn, bọn quý tộc suy hơn, bọn tân địa chủ
lớn mạnh, Mạnh tử đứng về phía bọn tân địa chủ, có tư tưởng tiến bộ hơn,
cơ hồ không tin cậy gì ở nhà Chu nữa, muốn ủng hộ bất kì một ông vua
Chư hầu nào chịu thi hành nhân chính để thay thế nhà Chu. Ông quí dân
hơn Khổng tử, bảo: “dân vi quí, xã tắc thứ chi, quân vi khinh”, lớn tiếng
mạt sát những ông vua tàn bạo ham giết người, xa xỉ, để cho dân đói, bảo
Trụ là tên thất phu, giết Trụ là giết một tên thất phu chứ không phải thí
quân, mắng Lương Huệ vương là “cho loài thú ăn thịt dân”; có lần còn dọa
Tề Tuyên vương là coi chừng kẻo bị truất ngôi, khiến cho Tuyên vương
biến sắc (Vạn Chương hạ-9). Ông cho bề tôi có quyền coi vua là giặc: “Vua
xem bề tôi như chó như ngựa thì bề tôi xem vua như người lạ trong nước,
vua xem bề tôi như đất như cỏ thì bề tôi xem vua như giặc như thú” (Quân
chỉ thị thần như khuyển như mã, tắc thần thị quân như khấu như thù – Li
Lâu hạ).
Mạnh còn sáng kiến đưa ra thuyết “nhất trị nhất loạn” trong lịch sử: Thiên
Đằng Văn công hạ, bài 9, ông bảo một môn đệ là “đương thời vua Nghiêu,
