HÀN PHI TỬ - Trang 84

truyện hoang đường, và chúng ta cũng không hiểu công việc làm tính chất
hành hỏa là làm sao?
Tuy nhiên tư tưởng của Trâu Diễn cũng có điểm đúng: ông nhận ra rằng
lịch sử luôn luôn biến động, theo những mâu thuẫn bên ngoài (mâu thuẫn
đó ông gọi là sự xung khắc của ngũ hành); và mỗi thời có một chế độ, văn
hóa riêng (ông gọi là công việc làm theo tính chất của mỗi hành); cái gì
không hợp thời đều phải bỏ, đời sau không nên theo chính sách của đời
trước. Ông bảo:
“Chính trị, giáo dục, văn hóa, nghi thức cụ thể là những cái để bổ cứu cho
thời đạo. Hợp thời thì dùng, lỗi thời thì bỏ, (thời thế) có thay đổi thì thay
đổi. Cho nên người cố chấp mà không biến đổi thì chưa thấy việc chính trị
được đạt đến hết mức vậy” (Theo sách Hán thư, chương Nghiêm An
truyện-do Lã Chấn Vũ trích trong sách đã dẫn-trang 190).
*
Lịch sử quan thứ ba của Thương Ưởng. Thương lớn tuổi hơn Mạnh. Theo
Hàn Phi thì ở thời ông nhiều người còn giữ bộ “Thương Quân thư”. Bộ đó
có thể không phải của Thương Ưởng viết, và cũng như bộ Quản tử, do
người đời sau ngụy tạo, vậy không đáng tin hẳn. Nhưng các học giả gần
đây như Phùng Hữu Lan, Tần Khải Thiên, Lã Chấn Vũ… đều cho rằng
Thương Ưởng có thuyết “tam thế”, nên dưới đây chúng tôi cũng dẫn một
đoạn trong chương Khai tắc về thuyết đó:
“Có trời đất lập ra rồi mới có dân, thời bấy giờ dân biết mẹ mà không biết
cha; đạo lí của họ là thân cận với người thân thuộc và yêu cái riêng tư (…).
Người thì đông mà ai cũng lo cho cái riêng tư, không biết đến ai thì sẽ gây
ra loạn. Ở thời ấy dân chỉ nhằm lợi cho mình và dùng sức mà đè nén nhau.
Muốn có lợi cho mình thì phải đè nén nhau; tranh giành nhau thì phải kiện
tụng nhau; kiện và mất lòng ngay thẳng thì sẽ không còn là bản tính của
mình. Cho nên khi người hiền đặt ra lẽ công bằng và đạo vô tư thì dân lại
dần dần yêu thích đạo nhân. Và lúc bấy giờ người ta đã bỏ việc thân yêu
người thân thuộc, mà tôn quý người hiền và lập họ lên (…). Đông người
mà không có chế độ nhất định (…) thì sẽ có loạn, cho nên bậc thánh nhân
nhận thấy điều đó mới có sự phân biệt ruộng đất, tài sản và nam nữ. Phân