HÀN PHI TỬ - Trang 85

biệt như vậy mà không có chế độ để giữ gìn thì không được, cho nên đặt ra
pháp lệnh cấm. Đặt ra pháp lệnh mà không có người thi hành bảo vệ thì
không được, cho nên phải đặt ra quan. Có các quan rồi mà không có người
thống nhất lại một khối thì không được, cho nên lập ra vua. Đã lập ra vua
thì phải bỏ lệ tôn quý và lập người hiền, mà lại quý trọng người sang mà
lập họ lên. Như vậy là thời thượng cổ thì thân yêu người thân thuộc và quý
chuộng cái riêng tư, thời trung thế thì yêu quý người hiền và yêu thích đạo
nhân, thời hạ thế thì quý người sang và tôn trọng các quan. Tôn quý người
hiền là lấy việc giúp đỡ nhau làm đạo; mà lập ra vua là khiến cho người
hiền thành vô dụng; thân yêu người thân thuộc là lấy cái riêng tư làm đạo
lí; mà lập ra đạo công thì làm cho cái riêng tư không thực hành được. Ba
điều đó không phải là trái ngược nhau nhưng khi đạo trong dân xấu nát thì
phải đổi đi” (Lã Chấn Vũ trích trong sách đã dẫn, trang 193-194).
Thời mà Thương Ưởng gọi là “thượng thế” tức là thời nguyên thủy, thời xã
hội gồm những bộ lạc mà gia đình theo chế độ mẫu hệ. “Trung thế” là thời
theo chủ nghĩa nhân trị, tức như nhà Nho gọi là thời Nghiêu, Thuấn. Còn
“hạ thế” là thời “quan trị”, tức “pháp trị”, thời của Thương Ưởng. Thuyết
đó chưa phát hiện được quy luật của lịch sử; mà quan niệm thành lập vua,
quan của ông cũng không đúng: các nhà xã hội học ngày nay cho rằng
chiến tranh giữa các bộ lạc tạo nên quốc vương và quốc gia. (Xem Nguồn
gốc văn minh – Chương III, tiết I, Nguồn gốc quốc gia của Will Durant-
bản dịch của tôi, nhà Phục Hưng 1974). Tuy nhiên lịch sử quan đó với hai
lịch sử quan trên của Mạnh tử và Trâu Diễn tiến bộ hơn cả: không có chút
gì thần bí, mà có tính chất tất nhiên; không có thời nào tốt đẹp hơn thời
nào, không có một hoàng kim thời đại trong dĩ vãng như Lão, Khổng tin
tưởng vì theo ông, thân yêu người thân, theo cái riêng tư, hay tôn quí người
hiền mà giúp đỡ lẫn nhau, hoặc lập ra vua quan, theo đạo công, ba cái đó,
“không trái ngược nhau” – ông muốn nói là đều theo luật tự nhiên cả, đều
là hợp với mỗi thời cả, không thể gọi là tốt hay xấu được, hễ việc đời biến
đổi thì việc hành đạo cũng phải khác.
Cho nên ông bảo: “Phải tùy thời đại mà định chế độ, mỗi cái đều phải thuận
theo hoàn cảnh của nó”.