Về Đức, Engels thấy tình cảnh xã hội đã thay đổi nhiều: kỹ nghệ bắt đầu
phát triển mạnh, vô sản cũng trở thành một số người đông đảo. Những hoạt
động xã hội, cách mạng đang rất sôi nổi. Engels tích cực tham dự vào
những hoạt động đó. Nhưng chẳng bao lâu cảnh sát theo dõi những hoạt
động của Engels và đến lúc Engels thấy sắp bị bắt, đồng thời cũng không
thể chịu nổi đời sống gia đình, Engels bỏ Bremen sang Bruxelles, ở năm
1845 để cùng hoạt động với Mác. Khi Engels đến Bruxelles, Mác đang
miệt mài đọc những sách vở về kinh tế với dự định viết một cuốn “Phê bình
chính trị và kinh tế chính trị”.
Nhưng trong lúc đó, Mác thấy cần phải phê phán triết lý Đức sau Hegel và
những lý thuyết xã hội Đức hiện hành nên Mác đề nghị với Engels dự định
của mình và cả hai cùng soạn thảo bản: “Ý thức hệ Đức” (Idéologie
allemande) luận văn này mãi đến 1932 mới được xuất bản, và người ta mới
thấy Mác đã phác hoạ những nét lớn, căn bản về duy vật lịch sử trong luận
văn quan trọng trên viết thời trẻ tuổi.
Chú thích:
Bản dịch tiếng Pháp của J. Moletor, Paris. Alfred Costes, Editeur,
Correspondance K. Marx - F. Engels, 9 tomes
