Ông không để lộ ra chút nào, nhưng những nghĩa trang này làm ông hết
sức đau lòng. Đây là nghĩa trang thứ ba mà ông thanh tra từ khi được bổ
nhiệm vào chức vụ chẳng ai thèm này. Đối với ông, vốn chỉ thấy chiến
tranh qua những biện pháp hạn chế thực phẩm và những công hàm của Bộ
Thuộc địa, chuyến tham quan đầu tiên đã làm ông choáng váng. Thói khinh
người của ông, dẫu từ lâu tránh được bom đạn, giờ đã bị lung lay. Không
phải bởi cuộc tàn sát đúng nghĩa, thứ này thì người ta đã quen, từ bao đời
nay thế giới đã bị tàn phá bởi tai ương và dịch bệnh, chiến tranh chỉ là sự
kết hợp của cả hai. Không, điều khiến ông đau lòng, chính là tuổi của
những người đã chết. Tai ương thì giết chết tất cả mọi người, dịch bệnh thì
tàn sát trẻ em và người già, nhưng chỉ có chiến tranh mới tàn sát thanh niên
với số lượng nhiều như thế. Merlin không nghĩ mình lại xúc động trước
nhận định đó. Thực ra, một phần nào đó trong con người ông vẫn lưu lại từ
thời còn Francine, cái cơ thể trống rỗng và thiếu cân đối đó vẫn còn che
đậy một mảng tâm hồn của một người thanh niên, bằng tuổi những thanh
niên đã chết.
Ít ngu ngốc hơn rất nhiều so với phần lớn đồng nghiệp của mình, ngay từ
chuyến thanh tra nghĩa trang liệt sĩ đầu tiên với tư cách một viên chức cần
mẫn, ông đã phát hiện ra những điều bất thường. Ông đã thấy biết bao điều
còn phải bàn cãi trong sổ sách, những mâu thuẫn được che đậy một cách
vụng về, nhưng biết làm sao được, khi chứng kiến cái công việc quá lớn đó,
khi thấy những người Senegal dầm mình trong nước, khi nghĩ đến cuộc tàn
sát không thể tưởng tượng nổi đó, khi ước lượng số hài cốt phải đào lên rồi
vận chuyển… người ta có thể bắt bẻ, cố chấp được chăng? Người ta nhắm
mắt và thế là xong. Bối cảnh bi thương đòi hỏi phải thực tế một chút và
Merlin thấy nên bỏ qua một số chỗ bất thường, trái phép, nên chấm dứt, lạy
Chúa, nên chấm dứt cuộc chiến này cho xong.
Nhưng ở Chazieres-Malmont, nỗi lo lắng khiến bạn ngạt thở. Khi bạn lại
bắt gặp đôi ba dấu hiệu, những tấm ván quan cũ bị ném xuống hố rồi được
chôn luôn thay vì được đốt đi, số quan tài được chuyển đi so với số mộ
được đào, những bản báo cáo áng chừng trong một số ngày… Tất cả những
