Ở nơi "lâm tuyền" đó, ông vừa nghiên cứu vừa thực hành, kết hợp y lí của
phương Bắc vói điều kiện thiên nhiên và con người phương Nam để điều trị
bệnh cho nhân dân quanh vùng. Chẳng mấy chốc tiếng tăm của ông lan tỏa
khắp noi. Biết ông có tài trị bệnh hiểm nghèo lại có tấm lòng nhân ái, người
kéo đến xin chữa bệnh ngày một đông. Các nhà nho, quan lại mến ông có
vốn học rộng về y học, lại có tài văn chương thường lui tới đàm đạo, ngâm
vịnh thi ca. Trong căn nhà nhỏ giữa vườn cây trái sum suê bên dòng sông
Ngàn Phố mà nhân dân quen gọi là "vườn đào Hải Thượng", Lê Hữu Trác
ngày ngày khám chữa bệnh cho dân, đồng thòi trồng cây thuốc, dạy học, viết
sách, làm thơ...
Không tự bằng lòng với chính mình, "Ông già lười" ấy lại khăn gói lên
đường đến kinh sư tìm thầy để học hỏi, tìm sách để tra cứu, tìm hiểu các
phương thuốc gia truyền. Trở về, ông "từ khước sự giao du, đóng cửa đọc
sách" để chuyên tâm nghiên cứu và biên soạn bộ Hải Thượng Y tông tâm
lĩnh đồ sộ. Bộ sách được hoàn thành sau hơn chục năm, gồm 28 tập, 66
quyển, bao quát đủ các mặt về y học: Y đức, Y lí, Y thuật, Dược, Di
dưỡng...
***
Các trước tác của Lê Hữu Trác không chỉ có giá ữị về học thuật mà còn
có giá trị về văn học. Như trong cuốn Dương án, Âm án, ông kể rất sinh
động về những ca chữa bệnh thành công và không ngại ngần viết ra cả
những chuyện ông bị thất bại như thế nào. Qua đó càng thấy rõ tấm lòng
nhân hậu và tinh thần tự phê phán của một người có y đức cao cả. Trong
cuốn Châu ngọc cách ngôn, ông căn dặn những điều bổ ích về cách sống, về
việc chẩn trị và những điều nên tránh để giữ cho tâm hồn và thân thể khỏe
mạnh. Sống gần dân, ông còn thu thập và ghi lại cả cách chế biến lương
thực, thực phẩm thành những món ăn dân dã, các loại bánh trái truyền thống
trong cuốn Tọa thảo lương mô.
Nhưng nổi tiếng nhất về văn học phải kể đến tác phẩm Thượng kinh ký sự
kể về chuyến lên kinh của ông. Năm 1782, khi đã 62 tuổi, Lê Hữu Trác được
chúa Trịnh triệu về kinh chữa bệnh cho thế tử Trịnh Cán. Đến Thăng Long,
