ông được dẫn vào thăm bệnh cho thế tử, được chúa Trịnh Sâm khen là hiểu
sâu sắc y lí và giữ lại ương phủ với nhiều ưu đãi. Nhưng ông viện cớ quen
sống dân dã, xin ra ngoài ở. Các quan thái y ghen ghét, gièm pha, không
chữa theo chỉ dẫn của ông, nên bệnh thế tử không thuyên giảm. Chín tháng
giam chân ở kinh thành, ông mới được phép trở về thăm quê cha đất tổ Hải
Dương. Nhưng chưa được bao lâu thì lại bị triệu về kinh chữa bệnh cho chúa
Trịnh Sâm ốm nặng. Lần này ông trực tiếp chữa cho cả hai cha con chúa
Trịnh qua cơn nguy kịch. Được chúa ban thưởng rất hậu, không thể từ chối
được, ông đành nhận lấy, nhưng tự nhủ "rồi sau vứt đi cũng được".
Ít lâu sau Trịnh Sâm chết do bệnh nặng, tuổi cao. Trịnh Cán lên thay cũng
èo ọt, khí lực khô kiệt. Tình hình phủ chúa rối ren, chia bè kéo phái giết hại
lẫn nhau. Nhân cơ hội ấy, Lê Hữu Trác xin được trở về Hương Sơn, thoát
khỏi cảnh cá chậu chim lồng.
Thượng kinh ký sự không chỉ ghi lại một cách sinh động cuộc sống xa hoa
nơi phủ chúa mà còn phản ánh bối cảnh lịch sử đương thời. Trong sách có
nhiều bài thơ hay, ghi lại cảm xúc của tác giả trên đường "thượng kinh"
cũng như trong thời gian ở Thăng Long.
Lê Hữu Trác qua đời vào ngày rằm tháng Giêng năm Tân Hợi (1791) tại
Bầu Thượng, nay là xã Sơn Quang, huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh, thọ 71 tuổi.
Mộ ông nay còn ở khe nước cạn dưới chân núi Minh Từ.
Hải Thượng Lãn Ông đã để lại cho đòi bộ Y tông tâm lĩnh, nối tiếp sự
nghiệp của Tuệ Tĩnh, phát huy những thành tựu y học cổ truyền, đúc rút
kinh nghiệm thực tế để xây dựng một hệ thống y học toàn diện, làm cơ sở
cho nền y học dân tộc hiện đại của nước ta sau này. Đặc biệt, ông luôn đề
cao ý đức: "Đạo làm thuốc là một nhân thuật chuyên bảo vệ sinh mạng con
người, phải lo cái lo của người, vui cái vui của người, chỉ lấy việc cứu sống
mạng người là nhiêm vụ của mình, không nên cầu lợi kể công".
HẢI THƯỢNG Y TÔNG TÂM LĨNH
