lính thú miền biên viễn. Trải qua cuộc sống cùng cực và hiểu rõ nguyên
nhân "nổi loạn" của những người nông dân, ông thấy rõ những cái bất họp lí
của chế độ nhà Nguyễn và đã nhiều lần dâng sớ, đề xuất thay đổi những
chính sách lỗi thời.
Ông xin nhà vua không trừng phạt những người nông dân khỏi nghĩa, thu
hút họ vào đội quân doanh điền ở vùng ven biển Nam Định, Ninh Bình. Ông
đề nghị triều đình cung cấp trâu bò, nông cụ, nhà ở và lương thực cho dân
khai hoang ăn trong sáu tháng, người nào khai khẩn đất hoang được bao
nhiêu cho sở hữu làm tư điền bấy nhiêu, bất kể nhân công được sử dụng là
dân nghèo hay quân lính. Những điều ấy là chuyện "phá lệ" so với bất cứ
triều đại nào trước đó!
Về giáo dục, Nguyễn Công Trứ hết sức chú ý nâng cao dân trí, dạy dân
làm ăn, thành lập các ữưòng học ở nơi mới lập làng, lập ấp, cho mỗi đơn vị
hành chính ữích 8 đến lo mẫu công điền để làm học điền, đón thầy về dạy
học. Trẻ em từ 8 tuổi bắt đầu được đi học, đến 16 tuổi nếu học được thì gửi
lên ữưòng huyện hoặc ữấn, phủ học tiếp. Với việc làm này, Nguyễn Công
Trứ còn được coi là người cách tân nền giáo dục thời bấy giờ. Ông đề nghị
cho các giáo thụ là tú tài học thêm rồi tuyển bổ qua các kì thi tiếp để họ
chuyên tâm dạy dỗ.
Về hệ thống quan lại, ông chủ trương những người có học vấn được các sĩ
tử tin theo thì thăng hàm thăng cấp, người trung bình cho lưu chức nhưng cứ
sáu năm phải sát hạch lại, ai không kham được thì giáng một cấp bắt về hun.
Đó là những ý tưởng hoàn toàn mới và cụ thể để thanh lọc khỏi bộ máy
những người bất tài, làm trì trệ xã hội. Ngay thời đại ngày nay, những ý
tưởng ấy, biện pháp ấy của một người sống cách đây hơn 150 năm vẫn còn
nguyên giá trị.
Nhà khai hoang, làm thủy lợi xuất sắc
Nguyễn Công Trứ trong cuộc đời mình đã làm được nhiều việc, nhưng có
lẽ việc làm đắc ý nhất của ông mà hậu thế đòi đòi biết ơn là việc khai hoang
