Gian nan đèn sách
Cậu Ký khi sinh ra thể trạng ốm yếu, đã tưởng không được làm người.
Nhưng được mẹ hết lòng tìm thầy chạy thuốc nên cuối cùng, như các cụ
thường bảo, "có đầu có đuôi nuôi lâu cũng lớn". Năm Ký lên ba, bố mất ở
xứ người do "ma thiêng nước độc". Ông ngoại bị giết vì theo đạo. Mẹ góa,
con côi, gia đình khốn khổ trăm bề nhưng bà Châu một mình tần tảo nuôi
con. Bà thường nhờ cậy ông đồ Học, bạn của chồng bà bảo học cho hai con
trai. Ngược lại với thể chất yếu đuối, Ký sáng dạ lạ thường và trí nhớ thì quả
là xuất chúng. Chẳng thế, năm Ký lên ba, nói còn chưa sõi, cậu đã thuộc
lòng Tam tự kinh, quyển sách vỡ lòng của người học chữ nho. Bốn tuổi, cậu
học viết và lên năm đã xoài mình trên nền gạch, cặm cụi "vẽ" những chữ
nho bên cạnh các anh lên chín, lên mười. Vài năm sau, cậu đã được ông đồ
Học cho ngồi vào lóp các anh mười bốn, mười lăm, nghe ông giảng Minh
Tâm bảo giám, Tứ thư, Ngũ kinh...
Năm Ký lên chín (1846), một ông cố đạo già người Việt, thường gọi là cố
Tám, ghé qua nhà. Thấy cậu bé thông minh đĩnh ngộ, lại rất ham học, ông
quý lắm, năn nỉ bà Châu cho cậu theo ông vào sống ở nhà thờ Cái Nhum để
ông dạy dỗ. Thương con dứt ruột nhưng nghĩ đến tiền đồ của con sau này, bà
Châu rồi cũng bằng lòng. Cậu được cố Tám đổi tên cho là Trương Vĩnh Ký,
với tên thánh là Jean Baptiste Petrus nên thường được gọi là Petrus Ký. Từ
đó, cậu được ông cố đạo già dạy chữ Quốc ngữ do A-lịch-sơn-đắc-lộ
(Alexandre de Rhodes) nghĩ ra để dễ dàng truyền đạo và dạy thêm cả tiếng
Latinh để đọc kinh bổn. Vài năm sau, trước lúc đi xa, cố Tám đã trối trăng
cho người kế nhiệm mình là linh mục Pháp Bouilleaux, có tên Việt là cố
Long, thay ông kèm cặp cậu.
Chính sách bài đạo của vua Thiệu Trị (nối ngôi Minh Mạng) càng về sau
càng gay gắt. Tiếp đến đời vua Tự Đức, lại còn ngặt nghèo hơn. Cảnh bắt
bớ, giết giáo dân diễn ra khốc liệt. Có khi hàng trăm dân đạo bị bắt và bị sát
hại cùng lúc trong các vụ truy sát tàn bạo. Dân họ đạo ở Cái Mơn và Cái
Nhum không ữánh khỏi những cuộc "càn quét" ấy. Một buổi sáng sớm năm
1848, lính triều đình bao vây Cái Nhum. Lửa cháy rực trời, tiếng la hét, than
