vần thơ của ông đã diễn tả niềm tâm sự đau đáu khôn nguôi này: "Rằng tuy
ăn ở cùng Tần / Bảng khuâng nhớ Hán muôn phần xót xa."
Những cuộc tàn sát người theo đạo thường xuyên diễn ra như ông ghi lại:
"Chúng tôi đang như những con cừu sống giữa đàn sói đói ăn, bị những sự
tủi nhục liên tiếp, sự khủng bố tràn ngập và lưỡi gươm như treo chờ sẵn trên
cánh cửa". Trong một cuộc truy sát (1861), ông buộc phải thay hình đổi
dạng, lẩn trốn, chui lủi, mất ba tháng mới lên được Sài Gòn, tìm đến ở nhờ
viên thừa sai Leíèbvre. Đó là một giáo sĩ từng bị lãnh án tử hình năm 1845,
nhưng nhờ sự can thiệp của đô đốc Cécile nên được vua Thiệu Trị thả. Sau
ông này trở về Pháp, rồi đi La Mã, đến Ma Cao và cuối cùng ở lại Penang
(Malaixia) khi Petrus Ký đang học ở đây. Ông rất mến Ký là một chủng sinh
cực kì thông minh, lại đến từ Việt Nam, nơi ông từng truyền đạo và có nhiều
kỉ niệm khó quên. Ông giới thiệu Ký làm phiên dịch cho Trưng tá
Jaureguiberry, quyền chỉ huy quân Pháp tại Sài Gòn. Một năm sau Ký lấy vợ
và dạy ở Trường thông ngôn mới mở.
Năm 1863, một cơ may lớn đã đến với Petrus Ký. Ông được cử làm thông
ngôn cho phái bộ do Hiệp biện Đại học sĩ Phan Thanh Giản làm chánh sứ,
Tả tham tri bộ Lại Phạm Phú Thứ làm phó sứ, sang Pháp với sứ mệnh gặp
Hoàng đế Napoléon IU xin chuộc lại ba tỉnh miền Đông Nam Bộ. Cuộc đàm
phán không kết quả vì chỉ thu được những lời hứa suông. Song đoàn đã
được đi thăm nhiều noi trên nước Pháp, được sang cả Bồ Đào Nha, Y Pha
Nho (Tây Ban Nha), Ý Đại Lợi (Italia), đến cả Tòa thánh gặp Giáo hoàng.
Chuyến "đi Tây" đã giúp các vị đại thần được chứng kiến nền văn minh
nhân loại và đi đến một nhận thức mới: "phải canh tân!".
Chánh sứ Phan Thanh Giản về tâu vua Tự Đức về những điều ông tai
nghe mắt thấy, dâng sớ xin nhà vua cử người xuất dương du học, mở rộng
ngoại giao với các nước châu Âu, nhưng cuối cùng đành ngậm ngùi trong
những vần thơ chán nản: "Từ ngày đi sứ tới Tây kinh / Thấy cảnh Âu châu
phải giật mình / Kêu rú đồng bang mau thức dậy / Hết lời năn nỉ chẳng ai
tin ". Ông xếp triều phục, trả lại ấn tín và uống thuốc độc tự tử cho toàn
danh tiết.
