Trên thực tế, bộ tiểu thuyết Gia đình Rougon-Macquart kể từ lúc được
thai nghén cho đến khi cuốn cuối cùng ra đời, trải qua hơn 25 năm. Trong
thời gian dài đó, nước Pháp đã có những thay đổi lớn về mặt chính trị: nền
Đế chính thứ hai từ đỉnh cao của nó đã suy sụp với cuộc chiến tranh Pháp -
Phổ, nước Pháp thất bại đã trải qua cuộc khởi nghĩa Công xã Paris rồi đi tới
thiết lập nền Cộng hòa thứ ba. Cho nên bộ tiểu thuyết không chỉ đóng
khung ở những sự kiện của nền Đế chính thứ hai, nó cũng không hợp thành
một hệ thống thuần nhất, ngần ấy cuốn truyện như có một sợi dây liên hệ
về mặt di truyền và lịch sử nhưng khá lỏng lẻo, cho nên mỗi cuốn lại có
chủ đề và hình thức riêng của nó. Dù sao, bộ tiểu thuyết cũng đã đề cập đến
những vấn đề xã hội quan trọng bậc nhất của nước Pháp nửa sau thế kỷ 19,
nó bao trùm mọi tầng lớp xã hội, từ những giới chính quyền (Đại nhân
Eugène Rougon), giới đại tư sản tài chính (Tiền), đến các tầng lớp nhân dân
bình thường như thợ thủ công (Quán rượu), công nhân công nghiệp
(Germinal), người buôn bán và nhân viên thương nghiệp (Hiệu Hạnh phúc
các bà), Đặc biệt Germinal (1885) là cuốn tiểu thuyết Pháp đầu tiên mô tả
cuộc đấu tranh của vô sản công nghiệp chống bọn tư sản. Trong bức tranh
xã hội đồ sộ này, Émile Zola chứng minh rằng, mặc dầu một số hành động
tàn ác, một phong trào nhân dân về căn bản bao giờ cũng nhân đạo, vì nó
bảo vệ quyền lợi của đa số chống lại một thiểu số áp bức, và sự nổi dậy của
quần chúng là một hình thức đấu tranh tự nhiên và chính đáng của công
nhân để khôi phục quyền lợi của họ bị chà đạp.
Tuy nhiên, Émile Zola, về mặt chính trị chỉ là một nhà không tưởng. Sau
bộ tiểu thuyết Rougon-Macquart ông viết hai bộ tiểu thuyết mang nhiều
yếu tố chính luận: bộ thứ nhắt nhan đề Ba thành phố (1894-1898), chống
Nhà thờ, bộ thứ hai nhan đề Bốn cuốn Phúc âm, mới chỉ viết được ba cuốn
(1899-1902), trong đó cuốn Lao động nhằm thể hiện tư tưởng của nhà xã
hội chủ nghĩa không tưởng Charles Fourier.
Ngoài tiểu thuyết, Émile Zola còn viết một số tác phẩm lý luận về chủ
nghĩa tự nhiên như Tiểu thuyết thực nghiệm (1880) và Những nhà tiểu
