thiếu kiên nhẫn với vài người bạn mà bà vẫn còn giữ liên hệ, và dường như
bà đang cố tỏ ra có ích bằng cách xúc phạm ngay cả những người trước kia
vẫn trông cậy vào sự chỉ dẫn của bà. Rồi cũng đến lúc bà bắt đầu ngồi im
lặng ngay cả khi có mặt người khác. Cuối cùng, bà chỉ nói khi buộc phải
nói, một cách lạnh nhạt và chẳng có mấy cảm xúc.
Điều rõ rệt nhất, nhưng phải thừa nhận là chỉ trong hồi tưởng thôi, là sự
rút bỏ dần dần khỏi cuộc sống. Khi tôi còn là một cậu bé con, thậm chí tới
năm tôi lên mười, bà vẫn cầu nguyện trong giáo đường vào các ngày lễ trọng
đại của đạo Do Thái. Đến khó khăn như một cuộc hành hương qua năm dãy
nhà, không hiểu bằng cách nào, bà vẫn băng qua được các chỗ nứt vỡ trên
vỉa hè của quận Bronx với quyển kinh cũ kẹp chặt dưới nách vì sợ sẽ mắc
tội nếu để nó rơi xuống đất. Tôi đưa bà tới đó. Tôi tiếc từng tiếng phàn nàn
lẩm bẩm, tôi ước mình không thỉnh thoảng – không, không phải thỉnh
thoảng mà là thường xuyên – thấy hổ thẹn khi bị bắt gặp đi với một bà già
đầu trùm chiếc khăn màu đen, chân lê từng bước – chiếc khăn là tất cả đối
với văn hóa Shtetl
nhưng đã biến mất ngay khi bà kiên quyết từ chối đem
theo nó xuống mồ. Ông bà của những người khác có vẻ trẻ hơn nhiều, họ
nói tiếng Anh, và không phụ thuộc – còn ông bà tôi là sự nhắc nhớ không
chỉ về thế giới Do Thái Đông Âu đã mất mà còn về cả sự mâu thuẫn đầy xáo
trộn của riêng tôi về gánh nặng cảm xúc mà giờ tôi vẫn gọi một cách hoa mĩ
là di sản của mình.
Với bàn tay không bận giữ sách, Bubbeh nắm chặt lấy cánh tay tôi, thỉnh
thoảng còn nắm chặt lấy ống tay áo tôi khi tôi dẫn bà đi vô cùng chậm chạp
xuyên qua các con phố, rồi xuống các bậc thang dẫn vào phòng thay áo lễ
của nhà thờ, rồi dẫn bà tới ghế của bà giữa các bà khác mà chúng tôi gọi là
bô lão, nhưng chỉ rất ít trong số họ có vẻ ngoại quốc hay tiều tụy như bà tôi.
Một lúc sau, tôi để bà lại đó, đầu bà gần như gục lên cuốn sách ố nhòe cũ kỹ
mà bà đã cầu nguyện từ thời con gái. Nội dung được in bằng cả tiếng
Hebrew lẫn tiếng Yiddish, nhưng bà chỉ cầu nguyện ở phía bên tiếng
Yiddish bởi vì đó là thứ ngôn ngữ duy nhất bà biết. Suốt cả nghi lễ dài của
những buổi lễ này, bà khẽ lẩm bẩm lời kinh mà mỗi năm lại càng thêm khó
đọc và cuối cùng trở thành không thể. Khoảng 5 năm trước khi bà qua đời,
