Việc triều đình đầu hàng đã không ngăn được khát vọng độc lập của
nhân dân Việt Nam. Nhiều thế kỷ chống Trung Hoa đã khắc sâu trong tầng
lớp thượng lưu Việt Nam truyền thống phụng sự nhà vua và đất nước như
bổn phận cơ bản nhất của Nho giáo. Rất nhiều văn võ cá quan quan đã
không chịu chấp nhận việc triều đình đầu hàng trước sức mạnh quân sự và
đã tổ chức các đội quân vũ trang địa phương nhằm đưa Hàm Nghi quay trở
lại nắm quyền. Tại tỉnh Hà Tĩnh, vùng duyên hải Trung Kỳ, nhân sĩ Phan
Đình Phùng đã khởi xướng phong trào Cần Vương để tập hợp sự ủng hộ
đối với nhà vua bị phế truất và đánh đuổi giặc Pháp ra khỏi quê hương. Khi
được Hoàng Cao Khải là bạn từ thời niên thiếu, người chạy theo hoàn cảnh
mới, khuyên ông từ bỏ nỗ lực vô vọng để tránh đổ máu không cần thiết,
ông Phùng đã trả lời với giọng cao ngạo của một nhà nho yêu nước:
“Nhưng tôi ngẫm nghĩ lại, nước mình ngàn năm nay, đất nước chẳng
rộng, quân lính không mạnh, tiền của chẳng giàu, cái chỗ dựa để dựng
nước, là nhờ có cái gốc vua tôi, cha con theo năm đạo thường mà thôi. Xưa
kia nhà Hán, nhà Đường, nhà Tống, nhà Nguyên, nhà Minh, bao nhiêu
phen lăm le muốn chiếm lấy đất ta làm quận huyện của họ mà rút cục vẫn
chiếm không được. Ôi! Họ đối với nước ta, bờ cõi liền nhau, sức mạnh hơn
ta vạn bội, thế mà trước sau họ không thể ỷ mạnh mà nuốt trôi nước ta
được, nào có vì lẽ gì khác đâu, chẳng qua non sông nước Nam tự trời định
phận riêng rõ ràng rồi, và cái ơn giáo hoá của thi thư vốn là chỗ dựa cho
mình đấy. Đến nay người Tây với mình, cách xa nhau không biết là mấy
muôn dặm, họ vượt bể lại đây, đi tới đâu như là gió lướt tới đó, đến nỗi nhà
vua phải chạy, cả nước lao xao, bỗng chốc non sông nước mình biến thành
bờ cõi người ta, thế là trọn cả nước nhà, dân nhà cũng bị đắm chìm hết
thảy, có phải là riêng một châu nào hay một nhà ai phải chịu cảnh lầm
than mà thôi đâu”.
Tuy nhiên, việc hai người xưng vua đã tạo ra thế tiến thoái lưỡng nan đối
với những người Việt Nam luôn trung thành với vua. Liệu họ có nên tuân
theo vua Đồng Khánh mới lên ngôi ở Huế với sự chấp thuận của Pháp hay
không? Hay họ nên hưởng ứng lời kêu gọi của vua bị phế truất Hàm Nghi,
