cắm cổ nộp tiền mà chẳng biết vì sao phải nộp cả, vả lại họ cũng thừa hiểu
rằng kêu ca hay muốn kháng cự lại thì sẽ mang vào thân những tai vạ gì".
Về công thải, người ta cũng hành động theo kiểu đó nhưng cách làm
ngược lại. Không ngồi trên mà hạ lệnh xuống nữa, ngài công sứ đi hết làng
này sang làng khác, cho gọi hào lý và chủ gia đình đến, diễn thuyết hứa hẹn
vẩn vơ, doạ nạt thật sự và trắng trợn, phân phát cho họ những biên lai ký sẵn
với số tiền đã định và ghi trước rồi. Sau đó, muốn thoát khỏi Nhà nước hành
hạ, dân bản xứ chỉ còn có việc mà xoay xở lấy cho ra; và ngài công sứ chỉ có
việc ngồi chờ nhận tiền.
Nhà nước còn tìm cách cướp đoạt tài tình hơn nhiều nữa. Người ta sáng
chế ra "cái phiếu lạc quyên chung" để cho phép đến cả dân nghèo vẫn có thể
bảo vợ con nhịn cơm đi để góp phần nhỏ bé của mình vào công thải, tỏ lòng
quyến luyến thiết tha với nước mẹ. Thí dụ: mỗi phiếu quy định trước là l0
đồng. Nhưng những người culi và làm thuê công nhật làm sao đủ sức nộp
được một số tiền to như vậy? Người ta gọi họ đến từng tốp 5, l0 người một,
ấn cho cả bọn một cái biên lai chung, bảo họ cùng ký vào đó. Thế rồi những
kẻ bần cùng cứ thu xếp với nhau mà nộp cho đủ số. Nếu có kẻ trốn tránh mà
chỉ thu được có 8, 9 đồng thôi, thì tất cả những kẻ khác phải liên đới chịu
trách nhiệm. Vì chẳng ai lại muốn đi tù thay cho kẻ khác, nên họ phải làm
mật thám tố cáo lẫn nhau để vừa lòng Nhà nước.
Vì mưu thần chước quỷ ấy mà năm 1922, người ta bỏ vào két được
những 10.289.000 đồng bạc, tuy công thải trước kia định mức có 6.180.000
đồng.
Chẳng cần phải nói, dân An Nam không bao giờ được thấy lại đồng bạc
của mình trắng đen ra sao cả.
