Khi bị xét thấy là phạm pháp, người An Nam bị bắt và giải về Hà Nội
hay Hải Phòng, những thành phố cách xa biên giới Trung Quốc từ 200 đến
250 kilômét, để xét xử ở đó, nghĩa là để bị kết án.
Không có tổ chức gì để người bị cáo có thể tự bào chữa cho mình cả.
Báo chí Bắc Kỳ thường thuật lại tình cảnh những người khốn khổ ấy -
có lúc đến trăm người, - bị điệu đi lên toà án Hà Nội hay Hải Phòng vì phạm
tội buôn lậu (thường mới chỉ bị tình nghi buôn lậu). Có một tờ báo viết:
"Chúng tôi lấy làm ngạc nhiên - mà kể cũng đáng ngạc nhiên thật khi thấy
cảnh binh giải về Hà Nội hay Hải Phòng, từng đoàn dài ông già, đàn bà có
mang, trẻ con, cứ hai người một trói vào với nhau, để trả lời về tội vi phạm
thuế thương chính".
Nhưng thế cũng chưa thấm vào đâu so với các tỉnh, nhất là các tỉnh
Trung Kỳ, ở đây viên công sứ kết án và bỏ tù hàng loạt, già có, trẻ có.
Và một đoạn khác nói: "Người An Nam thừa hiểu rằng người Pháp là
những kẻ mạnh hơn, nhưng không phải là những kẻ công bằng, đạo đức hơn".
Cũng tờ báo ấy, trong một số khác, nói một cách cảm động và buồn rầu
về những người bà con thân thuộc khổ não, lật đật theo sau đám tù như sau:
"Ông già, đàn bà, trẻ con, tất cả đám người ấy đều bẩn thỉu, rách rưới,
mặt hốc hác, mắt đỏ ngầu vì đang lên cơn sốt, trẻ con bị lôi theo vì bước
không kịp. Tất cả những con người đã kiệt sức ấy, mang theo đủ mọi thứ, nào
nón, nào quần áo rách, cơm nắm, thức ăn đủ thứ, để lén lút đưa cho người bị
cáo là cha, là chồng, là người nuôi sống gia đình, hầu hết là chủ gia đình".
Đau xót hơn nữa là thấy các vụ ấy đều bị xử bất công và kết án một cách
tàn nhẫn.
Ông Combane, mà tôi đã nói đến ở trên, bảo rằng: Những người nông
dân bị tình nghi không kể là oan hay đúng đã nấu rượu lậu hay buôn rượu lậu
có lẽ phải thèm cái số phận những người Nga bị cảnh binh Nga hoàng lùng
bắt vì bị cho là những người đi khủng bố. Ông còn nói tiếp:
Bị xúc phạm về tín ngưỡng và quyền lợi, bị ép phải uống một thứ rượu
khốn nạn làm bằng tấm gạo mục, nếu không cả làng bị khủng bố..., còn đợi gì
nữa mà người ta không nổi dậy chống lại.
