Dù có diễn tả thế nào đi nữa vẫn chưa nói hết được sự thật một nhà văn
ở thuộc địa, bây giờ đã lạc hậu, đã phải kêu lên như thế. Chưa có bao giờ ở
một thời đại nào, ở một nước nào, người ta lại vi phạm mọi quyền làm người
một cách độc ác trơ tráo đến thế.
Về vấn đề này, ông Mítximi, nghị sĩ và cựu bộ trưởng, đã viết: Công
chức và nhân viên nhà đoan, khi đuổi theo người buôn lậu, có quyền đi qua
cả đất đai nhà tư của người ta. Một biên bản, bắt đầu lập lúc còn ban ngày,
vẫn có thể tiếp tục làm ban đêm ở ngay nhà người bị cáo, nghĩa là bất cứ ở
đâu, bất cứ lúc nào, ngày cũng như đêm, nhà đoan muốn làm khổ người An
Nam cũng được cả.
Không phải chỉ có những cuộc khám nhà thường xuyên mà còn có
những cuộc khám xét thân thể người bản xứ ở bất kỳ chỗ nào, bất kỳ là nam
hay nữ nữa. Nhân những cuộc khám xét thân thể, người ta đã lạm dụng ghê
gớm biết chừng nào! Nhân viên nhà đoan vào nhà người bản xứ, thấy có đàn
bà và con gái, bắt họ lột hết quần áo trước mặt chúng, và khi họ đã trần
truồng như nhộng thì chúng giở trò tinh nghịch đến nỗi đem cả con dấu nhà
đoan đóng lên người họ!.
Ông Đờ C. kể chuyện rằng ông đã được gặp ở miền Bắc Trung Kỳ một
viên quản đoan say sưa như điên cuồng với việc đàn áp những người An Nam
lậu thuế. Hắn nói về các cuộc hành trình xông xáo ở các làng mạc với vẻ
thích thú vô cùng mọi rợ; nghĩ đến lúc đi bao vây các túp lều tranh khi còn
mờ sáng, hắn lấy làm khoái trá. Tất cả lý lẽ của hắn chỉ còn là cái dùi cui mà
hắn vung lên. Những nhân viên như thế chắc hẳn phải làm cho đời sống của
nhân dân được ấm êm lắm đấy, nhất là lúc chúng vào nhà họ sục sạo, đảo lộn
ngược xuôi mọi thứ lên, lục soát cả đến bàn thờ tổ tiên.
ở Pháp, người ta chỉ dùng những biện pháp thật chính đáng và thật ôn
hoà đối với những vụ gian lậu, và dân có quyền nấu rượu nếu chỉ dùng những
nguyên liệu do mình sản xuất lấy, ấy thế mà cũng có nhiều vụ phản đối dữ dội
xảy ra. ở bên Pháp nếu cũng áp dụng một chính sách giống như ở Đông
Dương thì nhất định không tránh khỏi đổ máu. Dân tộc An Nam phải là nhẫn
nhục và điềm tĩnh quá đáng mới không nổi loạn.
