để chuyên chở hàng hoá hay quân đội để đàn áp dân chúng; và đường sá đắp
không phải để cho người bản xứ đi, vì những người này không có quyền tự
do đi lại ngay cả đi từ tỉnh này sang tỉnh khác, mà là để phục vụ cho người
Âu.
Có khi họ cũng hấp tấp xây dựng những công trình xa hoa lộng lẫy,
nhưng không phải để cho những người đã bỏ tiền ra, không phải để cho người
An Nam được hưởng.
Tai vạ là ở chỗ phần lớn những món tiền sẵn có lại thường đem dùng
vào những việc phù phiếm (các quan sứ đi chơi, đi thanh tra, v.v.) còn đường
sá cần thiết cho việc khai khẩn và thông thương trong xứ thì chỉ là những
vũng nước đọng lầy lội, lún sụt, không thể đi được, dù cho trâu rừng cũng
chịu. Đường cái, chỉ đẹp đẽ ở xung quanh tỉnh và các toà sứ còn ngoài ra thì
ít ỏi, lại đắp và rải đá rất tồi. Không có lấy một con đường đi xe được vào các
vùng đồng ruộng cày cấy.
Một con đường, để nối liền hai tỉnh Nam Kỳ, dài có 34 kilômét, nhưng
đã ba mươi năm nay, họ mới đổ được ít đất và cát mà đã ngốn hết một số tiền
khá lớn, đủ để lát được suốt con đường đó, từ đầu đến cuối, một lớp bạc dày.
ở Huế, người ta có đắp một đại lộ rộng 20 mét - thật ra là vô ích - chạy thẳng
từ thành đến đàn Nam giao. Con đường ấy mở qua hai làng và một nghĩa
trang, khi làm phải phá hay di chuyển mất sáu ngàn ngôi mộ. Người ta chẳng
chịu bồi thường hay giúp đỡ gì cho các gia đình có nhà phải phá, có cây phải
chặt, có mồ mả phải khai quật lên.
ở Bắc Kỳ, việc sửa sang tô điểm thành phố làm chẳng hết mấy đồng
tiền, nhưng thiệt hại lớn cho người An Nam.
Một viên đốc lý người Pháp chỉ đơn giản ra một nghị định, bắt đắp một
đường phố cho dài thêm, làm cho nhà cửa thẳng hàng, phá những lều tranh và
phải làm lại bằng gạch. Những người nghèo khổ không có đủ tiền để tuân
lệnh phải bỏ thành phố ra đi.
Người An Nam ở gần doanh trại bị đuổi đi. Họ được bồi thường bằng
những miếng đất ở phố khác để dựng lại những túp lều tranh của họ.
