ít lâu sau, người ta hạ lệnh cho họ phải xây nhà gạch. Nhiều người
không có giấy chứng nhận quyền sở hữu vì trước kia sơ suất không xin nên
phải bỏ nhà cửa. Thế là thành phố lấy lại đất và bán lấy tiền bỏ quỹ.
Trong phần nhiều các thành phố lớn, một hội đồng thành phố gồm toàn
những người Âu, tuỳ ý sử dụng công quỹ do người bản xứ đóng góp mà
chẳng đếm xỉa gì đến nguyện vọng và nhu cầu của những người An Nam
khốn khổ này.
*
* *
Một người Pháp tự hỏi: Có nước nào trên thế giới dám khoe như Đông
Dương có nguyên liệu và nhân công rẻ mạt mà làm một đường xe lửa phải
tốn phí từ 16 đến 20 phrăng một xăngtimét không ?
Khi làm đường hầm ở đèo Hải Vân, muốn cho công việc mau chóng,
người ta đục cả hai đầu vào một lúc. Hai đoạn đục ở hai đầu vào không ăn
khớp với nhau, thành thử ra mỗi đoạn đã thành riêng biệt một đường hầm
hoàn toàn. Hầm đục ngay giữa núi đá, thế mà người ta cứ phải xây thêm một
lớp đá nữa ở ngoài, trát thật kỹ lưỡng làm hao tốn bao nhiêu của.
Đường Lạng Sơn, đắp để dùng vào việc bình định vùng ấy, dự trù hết có
4 triệu, nhưng làm xong tốn đến 38 triệu.
Chưa cắm được một cái mốc nào trên đoạn đường dự định làm, người ta
đã cho trưng thầu cung cấp rất nhiều đường ray và nhiều vật liệu khác. Khi
viên thanh tra gần tới, người ta đem chôn biến những đường ray đáng lẽ còn
lâu lắm mới phải mua ấy, xuống những hố dài mấy kilômét.
Kỹ sư trù tính hết 94 triệu, nhưng khi chi tiêu lại mất đến 165 triệu.
Ông Combane, nhà thám hiểm kể trên, còn nói thêm rằng: Chỉ việc
nghiên cứu để đặt đường xe lửa ở Đông Dương cũng đã tốn hết số tiền lớn có
thể đủ để làm cả quãng đường ấy.
