một cái lạch cho dòng nước chảy theo hướng khác. Trong trường hợp ấy, viên
công sứ chẳng cần chú ý thảo ra một kế hoạch hợp lý, phân chia công việc
làm sao khỏi cản trở đến công việc đồng áng; dân chúng phải đổ sức ra làm,
và ảnh hưởng thường rất tai hại cho tình hình trong tỉnh.
Mới được tin viên Bộ trưởng Bộ Thuộc địa sắp sang thăm Đông Dương,
người ta đã lấy ngay một vạn người để hoàn thành gấp con đường V.L. để
mời Ngài khánh thành.
Mùa hè năm 19... trong lúc nạn đói đang làm cho miền Trung Kỳ phải
tiêu điều khổ sở, thì một vạn người An Nam bị lý trưởng làng họ bắt đi tập
trung vét một cái lạch. Số dân đông đảo ấy, người ta không dùng hết mà vẫn
cứ phải lìa xa đồng ruộng của mình hàng tháng giữa lúc hết sức cần thiết họ
phải có mặt ở nhà. Cần chú ý rằng người ta chưa hề tập hợp một đoàn quân
đông đảo như vậy bao giờ để ngăn chặn một thiên tai. Trong thời kỳ kể trên,
người ta có thể cứu vớt được những người chết đói khốn khổ ở Trung Kỳ, nếu
người ta tổ chức từ Đà Nẵng trở đi một dây chuyền vận tải để tiếp tế cho các
vùng bị nạn đói hoành hành; một vạn người vét lạch có thể phân phối trong
các tỉnh của họ 2.000 tấn gạo trong một tháng.
Công việc đắp đường ở Đà Nẵng, ở Trấn Ninh và ở Lào đã để lại biết
bao kỷ niệm xót xa. Người ta lấy phu làm đường trong đám dân đi tạp dịch.
Họ phải đi bộ hàng trăm kilômét mới đến được công trường, bị giữ lại nhiều
ngày, sống trong những điều kiện ăn ở
và vệ sinh thảm hại. Không có tổ chức y tế. Dọc đường, lúc đi cũng như khi
về, không có lấy một trạm cho họ nghỉ ngơi, một nơi cho họ trú ẩn. Cơm ăn
không đủ, chỉ với một tý cá mắm, nước uống thì uống ngay nước độc kinh
khủng ở rừng núi. Bệnh tật, cực nhọc hành hạ tàn tệ đã gây nên chết chóc
rùng rợn.
*
* *
Người ta thay thế chế độ tạp dịch bằng chế độ trưng tập, và giữa hai chế
độ chỉ có một điều khác nhau là tạp dịch còn có số ngày hạn định, mà trưng
tập thì vô cùng. Chế độ trưng tập đã thoả mãn mọi nhu cầu; nếu nhà đoan cần
