"Nếu bọn Đức buộc cho hai tỉnh
1)
bị chúng xâm chiếm một chế độ
giống như chế độ mà chúng ta bắt buộc những người chúng ta gọi là dân bảo
hộ kia phải theo, thì tất cả châu Âu văn minh sẽ đứng lên chống lại chúng".
(V. Đốctông).
"Tôi mạn phép nói rằng cách khai hoá đánh vỡ đầu người ta chứ không
cải biến đầu óc cho người ta, như thế là hơi thô bạo. Đây là những người
đang sống yên ổn trong nhà họ. Bỗng nhiên chúng ta xông vào đất đai không
phải của chúng ta, mang danh nhân đạo, chúng ta chém giết những người bản
xứ hoặc đuổi họ ra khỏi nhà. Chính cái đó đã gợi cho họ một ý niệm kiêu
hãnh đối với cái văn minh ấy. Vì tình nhân loại, người ta giết; vì tình nhân
loại, người ta cướp đoạt; vì tình nhân loại, người ta bóc lột những người bản
xứ!". (E.Macác).
"Tôi không tưởng tượng được - ông Đume, Toàn quyền Đông Dương
viết - tôi không tin rằng người ta có thể có một quan niệm về một chính phủ
thuộc địa kỳ quái vô lý nào hơn Chính phủ Nam Kỳ hiện nay. Ngay lúc đầu
người ta đã đạt đến lý tưởng kiểu đó rồi.
Nam Kỳ được đặt ngang hàng với các thuộc địa "lâu đời" của chúng ta
như Máctiních, Goađơlúp, Rêuyniông; cũng như những thuộc địa này, Nam
Kỳ có đại biểu ở nghị viện Pháp và có hội đồng dân cử địa phương".
ở đây tôi không muốn nghiên cứu để đánh giá tổ chức ở các thuộc địa
lâu đời, hoặc để xem việc xác lập quyền lập pháp ở đây có phù hợp với chế
độ đại nghị ở chính quốc không. Nhưng ít ra người ta cũng phải giải thích sự
tồn tại của một hội đồng chính trị có quyền lực gần như cao nhất ở một nước
có phổ thông đầu phiếu, trong đó tất cả mọi người dân, dân bản xứ hay dân
Pháp, đều là công dân của nước cộng hoà được hưởng đầy đủ quyền lợi chính
trị.
ở Nam Kỳ thì không giống như thế chút nào, dân bản xứ là những thần
dân Pháp chứ không phải là công dân Pháp.
Trong số 2.000 người Pháp ở Nam Kỳ người ta đã tính có đến 1.500
người sống dựa vào ngân sách, còn trong số 500 kia thì cũng chỉ có một số
người không có quan hệ với Nhà nước. Như vậy là trong dân số 3 triệu người
