46
Trong một năm,lại chia ra cái mùa của năm vận nó làm chủ, ñể bổ túc cái khí của 5 hành. Năm khí cứ truyền lẫn nhau,
như cái vòng không chỗ nào nối. Cái khí về từng hậu cũng theo như sự duyên tập năm năm một vòng của chủ-vận.
(4)-. Mỗi năm có 6 khí “da-lâm” (tức là cái khí ấy nó tới năm ấy). Về năm vận có sự tháu quá hay bất cập và khí có thịnh hay
suy, do ñó sự “thừa-vũ hay thắng-phục” bởi hư thực gây nên. Cái khí của năm thịnh hay suy chủ về tật bịnh của nhân dân
sống hay chết. Cho nên nếu không biết khí vận thời không thể làm ñược Lương-công (người thầy thuốc giỏi).
Án : Ở trên nói về 5 ngày là một “hậu”, theo thiên NGUYỆT-LỆNH ở LỄ KÝ, sách LÃ THỊ XUÂN THU và ðẠI MINH NHẤT
THỐNG LỊCH, ñều có chép một cách rõ ràng. Xin phụ lục dưới ñây ñể duyệt giả biết ñược tường tất.
1)-. Tháng MẠNH-XUÂN, về tiết Lập-xuân, 5 ngày lúc bắt ñầu, gió ðông làm tan nước ñóng váng ; 5 ngày thứ 2 chập-trùng
mới cựa quậy ; 5 ngày cuối, cá nhảy lên khỏi mặt nước băng.
*Về tiết Vũ-thủy : 5 ngày lúc bắt ñầu, rái cá tế cá ; 5 ngày thứ hai, chim Hồng nhạn về ; 5 ngày cuối cỏ cây mới nẩy
mầm.
2)-. Tháng TRỌNG-XUÂN, về tiết Kinh-trập : 5 ngày ñầu, ñào mới nở hoa ; 5 ngày thứ hai chim Thương-canh (tu-hú) kêu ; 5
ngày cuối chim ưng hóa làm chim kiu.
* về tiết Xuân-phân : 5 ngày lúc bắt ñầu, chim Huyền-ñiểu (chim én) ñến ; 5 ngày thứ hai sấm ñộng, cây thược dược tốt ; 5
ngày cuối mới có chớp.
3)-. Tháng QUÍ-XUÂN, về tiết Thanh-minh
: 5 ngày ñầu Ngô-ñồng (cây Vông) mới nở hoa ; 5 ngày thứ hai chuột ñồng hóa làm
chim rẽ, mẫu-ñơn nở hoa ; 5 ngày cuối cầu-vồng mới phát hiện.
* về tiết Cốc-vũ : 5 ngày lúc bắt ñầu bèo mới nở ; 5 ngày thứ hai, chim Minh-cưu vổ cánh bay ; 5 ngày cuối, chim ðái-thắng
tới làm tổ ở cây dâu.
4)-. Tháng MẠNH-HẠ, về tiết Lập-hạ : 5 ngày lúc bắt ñầu, giun ñất kêu ; 5 ngày thứ hai, giun ở dưới ñất mới bò lên ; 5 ngày
cuối, dây bầu mới mọc.
* về tiết Tiểu-mãn : 5 ngày lúc bắt ñầu, rau khổ-thái mới tốt ; 5 ngày thứ hai, các loài có lá mềm chết dần ; 5 ngày cuối lúa
chín dần.
5)-. Tháng TRỌNG HẠ, về tiết Mang-chủng (là măng mọc) : 5 ngày lúc bắt ñầu, sâu bọ, bọ ngựa mới nở ; 5 ngày thứ hai, chim
Khuyên-cốc kêu ; 5 ngày cuối, chim Bách-thiệt thôi không hót.
* về tiết Hạ-chí : 5 ngày lúc bắt ñầu, sừng hươu mới rụng ; 5 ngày thứ hai, ve mới kêu ; 5 ngày cuối, cây Bán-hạ mọc, cây
Mộc-cận (cây dâm bụt) tốt .
6)-. Tháng QUÍ-HẠ, về tiết Tiểu-thử : 5 ngày ñầu, Ôn-phong (gió ấm) thổi ñến ; 5 ngày thứ hai, dế làm tổ dưới vách ; 5 ngày
cuối, chim ưng mới tập lượn.
*về tiết ðại-thử : 5 ngày ñầu, cỏ nát hóa làm ñom ñóm ; 5 ngày thứ hai, ñất ẩm, oi bức ; 5 ngày cuối thường có mưa to.
7)-. Tháng MẠNH-THU, về tiết Lập-thu : 5 ngày ñầu, gió mát thổi ñến ; 5 ngày thứ hai, Bạch-lộ (tức móc trắng) mới nhỏ xuống
; 5 ngày cuối, Hàn-thuyên mới kêu.
* về tiết Xử thử : 5 ngày bắt ñầu, chim ưng mới tế cá ; 5 ngày thứ hai, trời-ñất mới trong sáng và “hanh” ; 5 ngày cuối, lúa
ñã phơi khô.
8)-. Tháng TRỌNG THU, về tiết Bạch-lộ : 5 ngày ñầu, gió mạnh thường thổi ñến, chim Hồng-nhạn bay lại ; 5 ngày thứ hai, chim
Huyền-ñiểu bay về ; 5 ngày cuối, các loài chim ñể dành thức ăn.
* về tiết Thu-phân : 5 ngày ñầu, sấm mới thôi không ñộng ; 5 ngày thứ hai, loài sâu ñất mới chui vào tổ, Trân-hỏa-thảo mới
nở hoa ; 5 ngày cuối, nước khan dần.
9)-. Tháng QUÍ THU, về tiết Hàn-lộ : 5 ngày lúc bắt ñầu, chim Hồng nhạn lai tân (tân : khách ; về tháng Trọng thu ñã có một
loại chim Hồng nhạn ñến rồi, ñến tháng này chim Hồng nhạn lại tới. Vậy loại ñến trước là chủ, mà loại ñến sau là khách, nên
gọi là lai tân) ; 5 ngày thứ hai, chim Tước vào nước hóa làm con trai (sò) ; 5 ngày cuối, cúc mới nở hoa.
* về tiết Sương giáng : 5 ngày ñầu, giống sài (loài sói) mới tế loài thú ; 5 ngày thứ hai, cỏ cây rụng lá; 5 ngày cuối. giống
chập trùng mới ẩn nấp.
10)-. Tháng MẠNH ðÔNG. Về tiết Lập ñông : 5 ngày ñầu, nước mới thành băng ; 5 ngày thứ hai, ñất mới nứt nẻ ; 5 ngày cuối
chim Trĩ bay xuống biến hóa làm loài Thận (tức Thận khí ; giải nghĩa quá dài, xin ñể về ñoạn khác).
* về tiết Tiểu tuyết : 5 ngày lúc bắt ñầu, cầu vồng thôi không xuất hiện ; 5 ngày thứ hai, khí ñất bốc lên, khí trời giáng
xuống ; 5 ngày cuối, mọi sự ñều vít lấp mà thành mùa ðông.
11)-. Tháng TRỌNG ðÔNG, tiết ðại tuyết : 5 ngày bắt ñầu, nước băng càng cứng thêm, ñất mới nứt to, chim Hạt dám kêu thâu
ñêm ; 5 ngày thứ hai, hổ mới giao cấu ; 5 ngày cuối, rau vận (tức rau mân-tưới) mới mọc, lệ chi (quả vải) mới nở hoa.
* về tiết ðông chí : 5 ngày bắt ñầu, loài giun mới lên sâu ; 5 ngày thứ hai, sừng nai rụng ; 5 ngày cuối, nước suối mới ñông.
12)-. Tháng QUÍ ðÔNG, về tiết Tiểu hàn : 5 ngày lúc mới bắt ñầu, chim Nhạn bay về phương Bắc ; 5 ngày thứ hai, chim Thước
(tức Bồ-các, Lành-khách) mới làm tổ ; 5 ngày cuối, chim Trĩ mới kêu.
* về tiết ðại hàn : 5 ngày lúc bắt ñầu, gà mới ấp ; 5 ngày thứ hai, chim mới bay vụt qua nhanh ;5 ngày cuối, nước ñông ñặc
tới tận ñáy.
KINH VĂN ________________________________________________________________________
Hoàng-ðế hỏi :
--
Bắt ñầu năm vận, quanh co như vòng không ñầu mối. Vậy về “thái quá” và “bất cập” như thế nào ?
(1)
Kỳ-Bá thưa rằng :
-- Năm khí thay ñổi, ñều có cái “sở thắng”, “thịnh” hay “hư” xảy ra là cái lệ thường
(2)
Hoàng-ðế hỏi rằng :
--Thế nào là bình khí ?
Kỳ-Bá thưa rằng :
-- Không sai với thường hậu là bình
(3)
Hoàng-ðế hỏi rằng :
-- Thế nào là thái-quá, bất-cập ?
