Thẩm định và đánh giá
Có người từng nói với ta, “Trương Huấn Hoan xưa đã viết Thư Cô, phân
hạng đánh giá các phẩm chất trong thư pháp một cách kĩ lưỡng tỉ mỉ. Sao
ngài không viết một cuốn sách như vậy cho hội họa?” Ta xin đáp như sau:
Thư pháp và hội họa là hai lĩnh vực khác nhau và không nên gộp vào làm
một. Trong thư pháp và sách, có thể định giá theo số chữ, nhưng không thể
làm vậy với hội họa. Lại nữa, các tác phẩm danh tiếng của đời Hán và thời
Tam Quốc nay đã hư hoại thất lạc hầu hết. Người ta chỉ được nghe về chúng
mà thôi, ít khi có dịp được nhìn tận mắt. Nếu may còn lại được bức nào thì
nói chung đều nằm trong kho lưu trữ của quốc gia. Một tác phẩm của Cố
Khải Chi, Lục Thám Vi hoặc Trương Tăng Dụ, nếu được lưu giữ nguyên
vẹn, đều là vô giá. Ngay cả một mẩu tranh rách của họ cũng còn được giữ
cẩn trọng như báu vật. So với thư pháp, tranh của họ Cố và họ Lục có thể
cùng giá trị với các bức thư pháp của Chung Dụ (thế kỷ 3) và Trương Chí
(thế kỷ 2), còn tranh của Tăng Dụ có thể ngang giá với chữ của Vương Hi
Chi. Nhưng có một khác biệt thế này: một bức thư pháp có thể viết trong
vài phút, còn một bức tranh có khi phải vẽ trong nhiều tháng trời. Cho nên
số lượng thư pháp luôn luôn nhiều gấp bội tranh vẽ là vì vậy.
Ta có thể chia quá khứ thành ba thời kỳ để tiện đánh giá. Các đời Hán,
Ngụy và Tam Quốc có thể gọi là thời Sơ Cổ (thế kỷ 2 trước CN đến thế kỷ
3 sau CN)… [tiếp theo là danh sách các họa sỹ]. Đời Tấn và Tống (thế kỷ 4
và 5) là thời Trung Cổ… [danh sách họa sỹ]. Đời Tề, Lương, Bắc Tề, Hậu
Ngụy, Trần, Hậu Chu (tức là thời kỳ Nam Bắc Triều, thế kỷ 6) là thời Hậu
Cổ… [danh sách họa sỹ]. Đời Tùy và sơ Đường (thế kỷ 7) là thời Hiện
Đại… [danh sách họa sỹ]. Hội họa thời Sơ Cổ thì đơn giản, vì ta chỉ nghe
tên các bức tranh mà không làm sao thấy được chúng. Thời Trung Cổ đã
sản sinh một hỗn hợp của các phẩm chất tinh giản và lịch lãm, và các tác
phẩm hội họa của thời kỳ này, ví dụ như của Cố Khải Chi và Lục Thám Vi,
có giá rất cao. Hội họa thời kỳ Hậu Cổ thì dễ đánh giá và phân biệt hơn, và
cũng gần gũi với thị hiếu hiện đại hơn. Một số tác phẩm thời Trung Cổ, như
của họ Cố và họ Lục, có thể đắt ngang với tranh từ thời Sơ Cổ. Một số tranh
