hoàn toàn mới đối với gã, thuộc về lĩnh vực tư tưởng mà cái vốn đọc ít ỏi
của gã chưa bao giờ động tới. Vì thế gã không thể theo sát được cuộc tranh
luận, gã chỉ có thể đoán được ý ngụ ở trong những thành ngữ quái lạ ấy. Rồi
có một anh chàng hầu bàn mắt đen theo thuyết Thần tri học, một anh chàng
trong công hội những người làm bánh theo thuyết bất khả thi, một ông già
đánh bại tất cả những lý thuyết trên… bằng một triết học kỳ lạ “Tất cả
những cái gì tồn tại đều có lý.” Có một ông già khác thì cứ thao thao bất
tuyệt nào là vũ trụ, nào là nguyên tử dương và nguyên tử âm. Sau khi đứng
nghe liền mấy tiếng đồng hồ đầu óc Martin Eden hoa lên gã bỏ đi. Gã vội
tới thư viện để tra nghĩa hàng chục những danh từ bất bình thường đó. Và
khi ở thư viện ra, gã cắp dưới nách bốn cuốn sách “Học thuyết Thần
bí” của Bà Blavatsky
[22]
“Tiến bộ và nghèo khổ”, “Tinh hoa của chủ nghĩa
xã hội”
[23]
, “Cuộc đấu tranh giữa khoa học và tôn giáo.” Không may gã lại
bắt đầu đọc ngay cuốn “Học thuyết thần bí.” Từng dòng lủng củng những
danh từ đa âm tiết mà gã không thể nào hiểu nổi. Gã ngồi trên giường và
nhìn vào từ điển nhiều hơn là nhìn vào sách. Gã phải tra nhiều từ mới quá.
Đến nỗi khi gặp lại chúng thì đã quên mất nghĩa rồi, lại phải tra lại. Gã nghĩ
ra cách ghi tất cả những định nghĩa vào một cuốn sổ tay, đầy hết trang này
qua trang khác. Thế mà gã vẫn không thể hiểu được. Gã đọc mãi đến tận ba
giờ sáng. Đầu óc gã tối mù; nhưng gã vẫn không nắm được một tư tưởng
chính nào của cuốn sách. Gã ngước nhìn lên, căn buồng hình như dâng cao,
chao nghiêng, chìm xuống như một con tàu trên mặt biển. Gã văng tục và
quăng cuốn “Học thuyết thần bí” vào một góc phòng, tắt đèn hơi, cố trấn
tĩnh lại để ngủ. Đối với ba cuốn kia, gã chẳng gặp may gì hơn. Không phải
đầu óc gã kém cỏi hay không nhận thức nổi. Nó có thể suy luận những tư
tưởng ấy nếu nó không thiếu sự rèn luyện tư duy, không thiếu những công
cụ tư tưởng để mà suy luận. Gã nghĩ như vậy, và có lúc gã đã có ý định
không đọc gì khác ngoài cuốn từ điển cho đến khi nào nắm được tất cả từ
trong đó.
Tuy nhiên, thơ là niềm an ủi của gã. Gã đọc rất nhiều: gã tìm thấy niềm
vui lớn nhất trong những nhà thơ đơn giản hơn, dễ chịu hơn. Gã yêu cái đẹp
và ở đấy gã đã thấy được cái đẹp. Thơ như nhạc, rung động gã sâu xa, và
tuy gã không ý thức được điều đó, gã vẫn đang chuẩn bị trí óc mình để tiếp
