của Kant
[55]
đã không cho gã chìa khóa để có thể mở được cái gì, tác dụng
độc nhất của nó là chỉ làm cho gã đâm ra nghi ngờ cả cái năng lực tri thức
của chính mình. Sự cố gắng nghiên cứu thuyết Tiến hóa luận của gã cũng đã
như vậy, nó cũng chỉ trói tròn trong một cuốn sách chuyên môn quá khó
hiểu của Romanes
[56]
. Gã đã chẳng hiểu gì cả. Và ý nghĩ độc nhất gã đã thâu
nhận được là: Tiến hóa luận là một lý thuyết khô như đá, chỉ để dành riêng
cho một số ít người có một kho từ ngữ lớn lao và vô cùng bí hiểm. Nhưng
bây giờ gã mới thấy rằng Tiến hóa luận không phải chỉ là một lý thuyết đơn
thuần mà là một quá trình phát triển đã được thừa nhận và các nhà khoa học
không còn tranh cãi gì về điểm này, những ý kiến bất đồng độc nhất của họ
chỉ là ở chỗ Tiến hóa như thế nào.
Và đây Spencer đã tập hợp tất cả trí thức lại cho gã, hệ thống hóa
chúng lại thành một mối, tổng hợp thành những thực tại cơ bản nhất, mở ra
trước đôi mắt kinh ngạc của gã cả một thế giới rất rõ ràng cụ thể như một
con thuyền mẫu mà những người thủy thủ làm và để trong chậu kính…
Không có chuyện bất thường, không có chuyện ngẫu nhiên. Tất cả đều có
luật, chính vì tuân theo qui luật của những giống nguyên sinh động vật sống
trong bùn cựa quậy, quằn quại, mọc chân mọc cánh và trở thành chim.
Martin leo từ đỉnh nọ lên đỉnh kia của đời sống tri thức, và đây, gã đã
tới một đỉnh cao hơn bao giờ hết. Những sự vật bí hiểm đã để lộ trần những
bí ẩn của chúng ra. Gã say sưa với hiểu biết. Đêm đêm, trong giấc ngủ, gã
sống cùng các vị thiên thần trong một giấc mộng lớn, và ban ngày khi thức
dậy gã đi lang thang như một kẻ mộng du, mắt lơ đãng nhìn vào cái thế giới
mà gã vừa khám phá ra. Lúc ngồi ăn, gã không để tai tới những câu chuyện
nhỏ mọn, tầm thường, trí óc sôi nổi của gã đang tìm kiếm theo dõi nguyên
nhân và kết quả của mọi thứ trước mắt. Trong miếng thịt ở trên đĩa kia, gã
trông thấy mặt trời sáng chói, và gã còn nghĩ xa xôi hơn, tới nguồn nhiệt
năng qua bao nhiêu sự diễn biến từ nơi phát sinh ra nó cách xa hàng trăm
vạn dặm, hay là nghĩ tới cái nguồn nhiệt năng đã khiến cho bắp thịt trong
cánh tay gã đã chuyển động để gã có thể cắt được miếng thịt và bộ óc đã sai
khiến những bắp thịt chuyển động để cắt miếng thịt, cho đến tận khi trong
trí tưởng tượng, gã nhìn thấy cũng một mặt trời ấy đang soi rọi trí óc gã. Gã
mê man trong ánh sáng đó, không nghe thấy Jim thì thầm “Thằng điên,”
