KHẢO LUẬN VỀ ÔNG PHAN THANH GIẢN - Trang 159

có một số người của nhóm nổi loạn đã bị dân chúng bắt nộp cho chúng ta
từ những nơi ẩn trốn của họ.
Khốn khổ thay, tôi lại phải vội vã mà thêm rằng tình trạng vừa kể không
phải đều xảy ra khắp nơi. Ở các quận, huyện xa trung tâm thuộc địa của
chúng ta và những nơi mà nhóm nổi dậy có thể tạm dùng làm căn cứ địa
kiên cố của họ thì những khó khăn mà tôi đã nêu lên từ lúc khởi đầu nhất
định phải có. Ở những nơi đó, các người đầu lãnh của nhóm nổi loạn vẫn
tiếp tục nắm giữ uy thế sĩ phu và quan lại của họ và không có một chút nào
lẫn lộn vào những phường trộm cướp sát nhân tầm thường được. Điều quan
trọng là người ta biết ở nơi đó, một sự trấn áp khe khắt vừa mới tiêu trừ ảnh
hưởng của họ ra khỏi dân chúng đang phải chịu đặt mình dưới 2 chế độ luật
pháp với 2 chính quyền và nhất định là họ phải nghiêng hẳn về phía nầy
hay phía kia. Người dân An Nam cần được bảo đảm rằng họ sẽ không bị
đầy lui trở về tình trạng cũ, họ cần phải được thuyết phục bằng những
chứng cớ xác thật về sự ổn định cơ sở của chúng ta được thiết lập chung
lộn với họ; và tới lúc đó, khi họ chịu khuất phục trước những thành tựu,
cùng với bản chất thụ động bẩm sinh của sắc tộc An Nam, họ sẽ liên kết
với chúng ta một cách ngay thẳng và bất cứ nguy cơ nổi dậy nào rồi cũng
sẽ bị tiêu diệt. Tuy nhiên, hiện giờ vụ lặp đi lặp lại để xác nhận việc người
Pháp sắp di tản ra khỏi 3 tỉnh đang chiếm đóng, người ta tự để lộ ra cho
thấy thấy rằng dân chúng phải chịu sinh hoạt dưới quyền của hai bên, một ở
miền Đông một ở miền Tây, trong các tỉnh của người An Nam cai trị bởi
những quan chức của triều đình, những tỉnh bị bao vây bởi nhóm nổi dậy
khắp cùng trên một vùng sông rạch chằng chịt mà mỗi lần gặp họ là người
dân sẽ bị nguy hiểm, và điều nầy có thể giải thích một cách dễ dàng tại sao
khi thấy dân chúng đến với chúng ta mà mắt cứ phải ngó chừng về phía sau
và tại sao họ cam chịu bắt tay và chia xẻ tình cảm của họ với cả hai bên
cùng một lúc.
Tình trạng địa dư nầy trong ba tỉnh của chúng ta là nguyên cớ tạo ra những
tranh chấp tương lai với triều đình Huế, nhưng nếu chúng ta cứ giữ nguyên
tình trạng đó thì sẽ gây tác động mạnh đối với người An Nam. Trong số
dân chúng An Nam có những kẻ khôn ngoan nói rằng: "Nếu các ông muốn