KHẢO LUẬN VỀ ÔNG PHAN THANH GIẢN - Trang 197

La Grandière viết thư cho triều đình Huế biết về quyết định không phê
chuẩn hoà ước Aubaret của chính phủ Pháp và mặc dù có trình bày cho biết
những lý do vì sao chính phủ Pháp không chịu phê chuẩn hòa ước Aubaret
nhưng trên thực tế thì dù có giải thích hay không giải thích thì tình thế vẫn
không có gì khác biệt bởi vì ý đồ xâm lược và bành trướng lãnh thổ thuộc
địa của người Pháp mới là lý do chính yếu cho mọi quyết định của họ trên
vùng lãnh thổ Nam Kỳ hạ. Câu hỏi đặt ra là: triều đình Huế đã phản ứng ra
sao khi hoà ước Aubaret không được người Pháp chuẩn phê?
Chính sử nhà Nguyễn ghi chép về giai đoạn nầy như sau:
"Chủ súy nước Pháp là Gia-lăng-di-e , phái người là Sơ Ba Lê đi tàu chạy
máy bằng hơi nước đến đồn cửa biển Thuận An, đưa thư xin vào chầu và
tâu bày định việc hòa ước.
Vua nói: Chủ súy nước Phú, phái người đến, để cố giữ lời ước trước đó
thôi; còn việc vào triều yết là việc quan trọng, không nên khinh suất mà cho
được. Sai bọn Phan Thanh Giản, Trần Tiễn Thành, và Phạm Phú Thứ, vỗ về
úy lạo từ khước đi.
Ba Lê lại nói: lần nầy vẫn giữ ước cũ về năm nhâm tuất, nên xuống dụ cho
các tỉnh cấm việc mộ dân, và tiền bồi thường đem đến giao ở tỉnh Bình
Thuận; còn giấy tờ phỏng độ làm hôm nào xong, sáng mai bao cho biết, thì
trở về, không dám ở lâu.
Bọn Thanh Giản đem việc tâu lên. Vua giao cho Phủ Tôn nhân và đình thần
bàn định, đều nói: vua tôi nước ấy, đã không chịu cho chuộc lại 3 tỉnh; (Gia
Định, Định Tường, Biên Hòa), nếu lại viết quốc thư để hỏi thì họ lại cố
chấp lời nói trước, sợ có tổn đến quốc thể chăng? Xin sai quan Thương bạc
viết thư gửi cho đại học sĩ nước ấy là Anh Đê Luy và chủ súy nước Phú ở
Gia Định, thông tin, phân trần cặn kẽ, họa có chút động lòng nghe chăng,
sau sẽ dần dần mưu tính. Vua nói: bọn khanh liệu tính thế nào, chả nhẽ theo
ước cũ mà nỡ bỏ đất cát 3 tỉnh ấy ư? Nên tính cho kỹ. Các đại thần lại nói:
nghị lớn về hòa ước từ trước tới nay vẫn giữ bí mật, chưa có công bố, cho
mọi người nghe biết nên người thôn quê chưa biết, sinh ra ngờ vực. Xin do
tỉnh thần 3 tỉnh: Vĩnh Long, An Giang và Hà Tiên, đem sao lục 12 điều ước
cũ, đưa đi treo dán, để hiểu bảo cho sĩ dân điều biết, khiến đều yên ở làm